Lennie: Sports! Just another opium for the people!
Sidney: Hey, you think opium should be opium for the people!
Το 1969 η Χάνα Άρεντ δημοσιεύει το εξαιρετικό βιβλίο της On Violence (στα ελληνικά Περί βίας, μτφρ Β. Νικολαΐδου-Κυριανίδου, εκδ. Αλεξάνδρεια). Κατά την προσφιλή συνήθειά της, η political theorist, και όχι political philosopher, όπως τόνιζε η ίδια, παίρνει αφορμή από τα τρέχοντα πολιτικά γεγονότα για να αναπτύξει τις έννοιές της και να προβεί σε κριτικές, αντιπαραθέσεις, νέες θεματοποιήσεις. Παλιότερα, η τρέχουσα επικαιρότητα που έδωσε τροφή στη σκέψη της ήταν η δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Τώρα, είναι τα πολιτικά κινήματα της δεκαετίας του 1960: οι Μαύροι Πάνθηρες, το φοιτητικό κίνημα στα κολέγια της Αμερικής, το κίνημα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, και, ενδεχομένως, ως υπόβαθρο, ο γαλλικός Μάης. Είναι όμως και οι συγγραφείς που αυτά τα κινήματα διαβάζουν και επικαλούνται: ο Μάο, ο Φανόν, ο Μαρξ...Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Άρεντ έρχεται όχι να καταδικάσει τη βία, καθώς μερικές φορές «είναι ο μόνος τρόπος να ισορροπήσει ξανά η πλάστιγγα της δικαιοσύνης» (σ. 123), αλλά να τη διακρίνει, και μάλιστα να την αντιπαραθέσει προς τη δύναμη (power), την κατεξοχήν πολιτική έννοια, η οποία προκύπτει εκεί όπου άνθρωποι πράττουν και μιλούν μέσα σε έναν κοινό δημόσιο χώρο. Όπως γράφει η Άρεντ «Δύναμη και βία είναι πράγματα αντίθετα· όταν η μία επικρατεί απόλυτα, η άλλη απουσιάζει. Η βία εμφανίζεται εκεί όπου η δύναμη κινδυνεύει, αλλά, αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, καταλήγει στην εξαφάνιση της δύναμης. (...) Η βία μπορεί να καταστρέψει τη δύναμη, αλλά είναι εντελώς αδύναμη να τη δημιουργήσει». (σ. 118)
Εν έτει 2016, στην ίδια ακριβώς εποχή τοποθετεί και την ιστορία της τηλεοπτικής του σειράς Crisis in Six Scenes ο Woody Allen. Ένα μέλος της επαναστατικής οργάνωσης Constitutional Liberation Army μπαίνει ξαφνικά στη ζωή ενός φιλελεύθερου, αλλά μετριοπαθούς ζευγαριού και του κύκλου του και την αναστατώνει. Οι αφίσες του Τσε Γκεβάρα, τα παραθέματα από το κόκκινο βιβλιαράκι του «προέδρου Μάο», ο πόλεμος στο Βιετνάμ, οι συζητήσεις για το τι εννοεί ο Φανόν, η αντιπαράθεση για το αν το σύστημα αλλάζει «από τα έξω» ή «από τα μέσα», η διαμάχη για την αποτελεσματικότητα ή όχι της βίας και της ψήφου και τον νομιμοποιημένο ή μη χαρακτήρα της πρώτης, θέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο Allen φυτεύει την ιστορία του. Οι αναταραχές της Αμερικής στη δεκαετία του '6ο γίνονται το κάδρο που περιβάλλει μια κατά τα άλλα αρκετά κλασική αλλενιανή συνταγή, με συστατικά από το ένδοξο παρελθόν του: τον εαυτό του να παίζει τον συμπαθή νευρωτικό, τα ψυχαναλυτικά αστεία, τις ερωτικές ιστορίες και πολλά ακόμη.
Ναι, το Crisis in Six Scenes σίγουρα δεν είναι αριστούργημα, ούτε καν καλή σειρά, με την βαριά σημασία της λέξης, όπως θα λέγαμε ότι είναι καλές σειρές το Louis ή το Parks and Recreation. Μάλλον εγγράφεται στην παράδοση των πρόσφατων δημιουργιών του Woody Allen, όπου η σκηνοθετική εμπειρία, η γοητευτική μανιέρα στην αφήγηση και το χιούμορ, τα προσεγμένα σκηνικά και κουστούμια που αποδίδουν όμορφα το κλίμα μιας εποχής και οι διάσημοι και ενδιαφέροντες ηθοποιοί συναντούν τη σεναριακή μετριότητα και, καμιά φορά, την ευκολία.
Όλα αυτά όμως δεν αναιρούν το γεγονός ότι βλέποντας κανείς το Crisis περνάει πολύ καλά (πράγμα που για μένα, που είμαι fan, συμβαίνει ακόμη και με τις κακές ταινίες του Woody Allen). Άλλωστε, είναι απολαυστικό ότι, ακριβώς χάρη στη σκηνοθετική δεξιοτεχνία και στην προσεκτική μελέτη της εποχής, ο θεατής ταξιδεύει σε έναν χρόνο που πιθανώς δεν έζησε, σε μια εποχή όπου τα πολιτικά θέματα ήταν για πολλούς ζητήματα ζωής ή θανάτου, παίρνει μια γεύση από το κλίμα κάποιων καιρών κατά τους οποίους οι πολιτικές ιδέες συνέπαιρναν και κινητοποιούσαν τον κόσμο, οι πολιτικές διαμάχες δεν ήταν απλώς θεωρητικές συζητήσεις, αλλά πρακτικά προτάγματα που ταρακουνούσαν ακόμη και το σύμπαν των τακτοποιημένων ή, όπως θα έλεγε η Lennie (Miley Cyrus), των βολεμένων, μεσοαστικών οικογενειών. Το Crisis μάς επιτρέπει να ρίξουμε, έστω και με τη διαμεσολάβηση του γουντιαλλενικού χιούμορ, μια κλεφτή ματιά σε αυτήν την αυθεντικά πολιτική εποχή, που ενέπνευσε το Περί Βίας της Άρεντ. Ίσως γι' αυτό και το εν λόγω δοκίμιό της στριφογύριζε συνέχεια στο μυαλό μου όσο έβλεπα τη σειρά.
Φυσικά, υπάρχει μία μεγάλη διαφορά. Ο Allen, παρά το πολιτικό θέμα της σειράς, δεν μιλάει ως πολιτικός φιλόσοφος, ή έστω θεωρητικός, αλλά ως καλλιτέχνης. Έτσι, τα πολιτικά γεγονότα αποτελούν απλώς το βάθρο πάνω στο οποίο και με αφορμή το οποίο ξετυλίγονται οι παντοτινές ανθρώπινες ιστορίες: οι έρωτες, οι απιστίες, οι εντάσεις της συζυγικής ζωής, οι φανατισμοί, οι αλλαγές μετά από τυχαίες συναντήσεις. Τα θέματα, δηλαδή, που ούτως ή άλλως απασχολούν τον σκηνοθέτη, με αποτέλεσμα να τα προβάλει κατά καιρούς σε διάφορα συγκείμενα.
Αυτό, όμως, δεν τον εμποδίζει να κάνει, παρεμπιπτόντως σχεδόν, και σχόλια για την πολιτική. Θα αναφέρω μόνο μία χαρακτηριστική σκηνή, που μου άρεσε πολύ, γιατί μου γέννησε διακειμενικούς συνειρμούς. Η επαναστάτρια Lennie, υποστηρίζει σε μια συζήτηση αναφορικά με την τέχνη ότι αυτή είναι «σπουδαίο εργαλείο προπαγάνδας». Και σκέφτομαι: σαν τον Γκαμελέν στο Οι θεοί διψούν του Ανατόλ Φρανς, σαν τον Γιαρομίλ στο Η ζωή είναι αλλού του Μίλαν Κούντερα. Κι αυτοί, δυο στρατευμένοι άλλων εποχών, ήθελαν την αδάμαστη καλλιτεχνική ομορφιά υποταγμένη σε πολιτικά ιδανικά, την απερίσταλτη ελευθερία της τέχνης περιορισμένη σε χρήσιμες πατέντες πολιτικής σκοπιμότητας, πράγμα που, φυσικά, διακυβεύει τον ίδιο της τον χαρακτήρα ως τέχνης.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το Crisis in Six Scenes αποτελεί κριτική επί του θέματος της πολιτικής και της βίας μόνο επιφανειακά, σε ένα πρώτο επίπεδο. (Μάλιστα, όπως το συνηθίζει ο Woody Allen, αποφεύγει να εκφράσει μια τελική κρίση για το ζήτημα. Αυτό το παιχνίδι των διττών λόγων, όπου τα επιχειρήματα δύο αντικρουόμενων απόψεων παρουσιάζονται εξίσου λογικά, χωρίς να λύνεται η σύγκρουση ή έστω να διατυπώνεται μια γνώμη, σπάνια λείπει από τις ταινίες του.)
Βαθύτερα, η αμερικανική δεκαετία του εξήντα και η κρίση της, αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο ανθίζει η προσωπική κρίση που πάντα ενδιαφέρει τον σκηνοθέτη μας. Κρίση όχι μόνο με την έννοια της αναστάτωσης, η οποία επίσης υπάρχει στη σειρά, αλλά κυρίως με την έννοια της αποφασιστικής στιγμής, της καθοριστικής συγκυρίας, του δευτερολέπτου που συναντιόμαστε με το τυχαίο και ο τρόπος που απαντάμε σε αυτό, αλλάζοντας και οι ίδιοι. Υπό αυτή την οπτική, στη σειρά του παρακολουθούμε τα έξι επεισόδια μιας κρίσεως.
