Είναι δύσκολο να αγαπηθούν.
Οι φτωχοί μάς αηδιάζουν επειδή είναι εμείς.
Εμείς, απογυμνωμένοι από τις αυταπάτες μας.
Game of Thrones, επεισόδιο 7ο, 6ος κύκλος
Στα Πολιτικά του ο Αριστοτέλης θέτει το εναρκτήριο ερώτημα της πολιτικής φιλοσοφίας, ως εξής: «Τι το κύριον της πόλεως ([...] έχει γαρ τουτ' απορίαν και φιλοσοφίαν πολιτικήν» (Πολιτικά, Βιβλίο Τρίτο, 1282b23). Ποιος πρέπει να κατέχει την εξουσία σε μια πόλη, λοιπόν, πόσοι πρέπει να είναι αυτοί, ποιοι, τελικά, δικαιούνται να συμμετέχουν στην διαχείριση των κοινών υποθέσεων; Η νέα σύλληψη, αυτή που αναγκάζει τον Αριστοτέλη να θέσει επιτακτικά το ερώτημα, η νέα πολιτική εφεύρεση, που θέτει και απαντά το ερώτημα, είναι η δημοκρατία, η καινοφανής και εν πολλοίς εξοργιστική ιδέα πως αυτοί που πρέπει να άρχουν είναι οι πολλοί, ο δήμος, οι φτωχοί. Και η απαίτηση αυτή ηχεί εξοργιστικά διότι ακόμη και η επίκληση της απλής καθημερινής εμπειρίας αρκεί για να βεβαιώσει την ανεπάρκεια, την υστέρηση, την έλλειψη λογικής και ψυχραιμίας -ποιότητες που αναντίρρητα απαιτούνται για την όσο το δυνατόν πιο φρόνιμη δημιουργία κρίσης και διατύπωση άποψης- που χαρακτηρίζουν τους πολλούς, το πλήθος, τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Και όμως, η δημοκρατία αξιώνει πως «όταν είναι να δώσουν γνώμη για θέμα που χρειάζεται πολιτική αξιοσύνη [...] δίνουν το ελεύτερο να μιλήσει ο καθένας, και μ΄ όλο τους το δίκαιο· γιατί όλοι πρέπει να έχουν το μερίδιο τους σ΄ αυτήν την αρετή· αλλιώς, στέκονται οι πολιτείες;»! [1] Τι γίνεται, παρ' όλα αυτά, με την δικαιολογημένη ένσταση περί ανεπάρκειας, ένσταση η οποία μπορεί να διατυπωθεί από τον καθένα έπειτα από μια επίσκεψη σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο συνάθροισης; Η απάντηση, που πρωτοδιατυπώθηκε πριν αρκετές εκατοντάδες χρόνια, είναι πως αν επιμείνουμε στον καθένα από εμάς ξεχωριστά, αν προσπαθήσουμε να αποφανθούμε περί της πολιτικής ικανότητας του ενός ή του άλλου, ως άτομα, και ακόμη περισσότερο αν αποφασίσουμε να εμπιστευτούμε τις τύχες της ζωής μας στα χέρια τους, η ένσταση δικαιώνεται άμα τηι διατυπώσει της. Αντιθέτως, η δημοκρατία ισχυρίζεται πως, αν και κατά μόνας ο καθένας μας είναι ανεπαρκής και ελλιπής, η συλλογική ευφυΐα θεραπεύει τις υστερήσεις αυτές. Με άλλα λόγια είναι περισσότερο πιθανό να λαθέψει ο ένας παρά οι δύο, οι δύο παρά οι τρεις, κ.ο.κ. Η ποιοτική αρχή, δηλαδή, αντικαθίσταται από την αριθμητική. Όχι, πλέον, ποιοι αλλά πόσοι! Και η απλή αριθμητική λογική κατάληξη της αύξουσας αυτής αριθμητικής σειράς προσθέσεων δεν μπορεί παρά να είναι, όλοι! Φυσικά, το εξοργιστικό της δημοκρατικής αρχής δεν έπαυσε ποτέ να εξοργίζει και προβλημάτιζε ιδιαιτέρως όσες παραδόσεις πολιτικής θεωρίας δεν ήταν ευθέως αντιδημοκρατικές. Αν, για παράδειγμα, οι αντεπαναστάτες συντηρητικοί δεν δίσταζαν να απορρίπτουν ιδιαιτέρως εμφατικά την πολιτική ικανότητα των μαζών, το ίδιο δεν μπορούσαν να κάνουν οι φιλελεύθεροι ριζοσπάστες. Τουλάχιστον δεν μπορούσαν να το κάνουν με την ίδια ευκολία. Για μια σειρά λόγων, φιλοσοφικής και ιδεολογικής συνέπειας, κοινωνικών συμμαχιών, πολιτικών συγκυριών και απαιτήσεων, η φιλελεύθερη επιφυλακτικότητα, ή και εχθρότητα, έναντι των πολλών έπρεπε να διατυπωθεί πολύ περισσότερο προσεκτικά. Και διατυπώθηκε ως αρχή της ικανότητας, δηλαδή ως η μέτρηση της προσωπικής πολιτικής αξίας μέσω της κατοχής ποιοτήτων, οι οποίες τελικά αντανακλώνταν στην κατοχή ιδιοκτησίας. [2] Εξ ου και τα πάμπολλα φιλελεύθερα συντάγματα με τους αυστηρούς περιορισμούς, βάσει περιουσίας, στο δικαίωμα ψήφου.
Η επέλαση της δημοκρατικής αρχής και η κατίσχυση της στον δημόσιο διάλογο, όσο ατελώς και αν εφαρμόστηκε και εξακολουθεί να εφαρμόζεται, σίγησε, ή αποδυνάμωσε τις αντιδημοκρατικές φωνές, καθόλου, όμως, δεν τις εξαφάνισε. Αυτό που οι φωνές αυτές μοιράζονται με τις αντίστοιχες του παρελθόντος είναι πως πρέπει να διατυπώνουν την αντίρρησή τους το ίδιο, και περισσότερο προσεκτικά. Ή όχι και τόσο: «Οι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες [προσπαθούν μέσω θεσμικών τρόπων] να περιορίσουν την ανοησία των αδαών μαζών», υποστηρίζει ο Jason Brennan, προτείνοντας την κατάργηση του γενικού, καθολικού δικαιώματος ψήφου και την υιοθέτηση περιορισμών, εγγυήσεων και μετρήσεων ούτως ώστε το δικαίωμα ψήφου να απονέμεται σε όσους αποδεδειγμένα κατέχουν «γνώση ή ικανότητα». Την αντικατάσταση, δηλαδή, της δημοκρατίας από την επιστοκρατία (epistocracy). [3] Στις ανησυχίες του Brennan, στις πρακτικές δυσκολίες που επισημαίνει, στη δυσχέρεια λήψης αποφάσεων και στα καταστροφικά τους αποτελέσματα θα μπορούσαμε να αντιτείνουμε πρακτικά προβλήματα εφαρμογής της ίδιας της επιστοκρατίας. Για παράδειγμα, αν/ και ποιος θα μετρήσει τη δική του γνώση ή ικανότητα, δεδομένου πως απόψεις σαν αυτές άπαξ και διατυπωθούν αυτομάτως εξαιρούν από τη διερεύνηση πολιτικού αποκλεισμού αυτόν που τις διατυπώνει. Το πρόβλημα με τους αποκλεισμούς είναι πως κανείς δεν τους θέλει για τον εαυτό του, πόσο μάλλον αυτός που διατυπώνει τη σχετική πρόταση. Η αυτοεξαίρεση αυτή, λοιπόν, αυτομάτως δημιουργεί ένα σώμα πολιτών που βγαίνει εκτός του πλαισίου ελέγχου, ρύθμισης και μέτρησης, πιθανότατα, μάλιστα, χωρίς τη συγκατάθεση του υπόλοιπου σώματος πολιτών, αρνούμενη με τον τρόπο αυτό τη νομιμοποίηση που προσφέρει στα φιλελεύθερα καθεστώτα η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Έτσι, ακόμη και ένας ελευθεριακός (libertarian) σαν τον Brennan, αν δεν υπηρετεί απλώς έναν αυτοτροφοδοτούμενο ελιτισμό, είναι υποχρεωμένος να σεβαστεί, προκειμένου οι εξετάσεις που προτείνει να έχουν κάποια ισχύ, τη φιλελεύθερη ιδέα της αφετηριακής ισότητας. Εξετάσεις με τα ίδια θέματα, και για τη διεκδίκηση των ίδιων θέσεων, οφείλουν να διεξάγονται μεταξύ ατόμων που έχουν λάβει γνώση της ίδιας ύλης και έχουν τύχει της ίδιας διδασκαλίας. Αναγκαία συνθήκη, που για να ισχύσει πρέπει να ισχύει η αναγκαία συνθήκη που κάνει αυτήν δυνατή, η παροχή εκπαίδευσης, ίδιας ποιότητας, σε όλους. Αλλά αυτό είναι ήδη η αναγκαία συνθήκη που κάνει τη δημοκρατία δυνατή.
Σημειώσεις
[1] Πλάτωνος, Πρωταγόρας, (323a- 323c), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 122- 123.
[2] Βλ. Alan S. Kahan, Liberalism in Nineteenth- Century Europe. The Political Culture of Limited Suffrage, Palgrave Macmillan, Ηνωμένο Βασίλειο 2003.
[3] Βλ. Jason Brennan, The Right to Vote Should be Restricted to Those With Knowledge, ανακτήθηκε από εδώ, όπου και σύνδεσμοι που οδηγούν και σε άλλες επεξεργασίες της ίδιας ιδέας.
