Το παρακάτω γράμμα του Deleuze δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Lendemains το 1989 και αναδημοσιεύτηκε στη συλλογή κειμένων Pourparlers [Διαπραγματεύσεις] (Minuit, 1990,σ. 223-25). Απευθύνεται στον Réda Bensmaïa και πραγματεύεται, πολύ συνοπτικά, το ζήτημα του ύφους στον Spinoza. Δύο χρόνια αργότερα, κάποια από τα νήματα που σκιαγραφούνται εδώ θα αναπτυχθούν εκτενώς στο Τι είναι η φιλοσοφία; (Minuit, 1991· ελλ. έκδ. Καλέντης, 2004), γραμμένο με τον Guattari.
Κατά την προσφιλή του συνήθεια, ο Deleuze συγκροτεί μια τριμερή δομή μεταξύ έννοιας, συναισθηματικής επήρειας και αντίληψης. Οι παρατηρήσεις περί του ύφους του Spinoza, ενώ αντανακλούν την τριχοτόμηση των ειδών γνώσης του τελευταίου, εφαρμόζοντάς τα μέσω αναδρομής (recursion) στη διάρθρωση της Ηθικής, και αποτυπώνουν τις ελλοχεύουσες εντάσεις που παλινδρομούν στις παρυφές μα και στο υπόβαθρο δημιουργίας του αξιωματικού πλέγματος και δίνουν στο έργο τον χαρακτήρα του, μοιάζουν ταυτόχρονα γενικεύσιμες: η σχέση της φιλοσοφίας με τη μη φιλοσοφία ως προϋπόθεση και συμπλήρωμά της, η γραμμή πλεύσης που διατείνεται πως το αφηρημένο δεν εξηγεί, μα οφείλει να καταστεί αντικείμενο εξήγησης.
~
Έχω εντυπωσιαστεί από την υψηλή ποιότητα των άρθρων που μου έχουν αφιερωθεί εδώ, και επομένως νιώθω πως μου γίνεται μεγάλη τιμή από αυτό το εγχείρημα των Lendemains. Θα επιθυμούσα να απαντήσω θέτοντας το όλο εγχείρημα υπό την αιγίδα του Spinoza και μιλώντας σας, εάν είναι δυνατόν, περί του προβλήματος που με απασχολεί υπ’ αυτό το πρίσμα. Θα ήταν ένας τρόπος για μια οιονεί «συμμετοχή» μου.
Θεωρώ πως οι μεγάλοι φιλόσοφοι είναι ταυτόχρονα αριστοτέχνες του ύφους. Και παρ’ όλο που στη φιλοσοφία το λεξιλόγιο είναι ένα μέρος του ύφους, καθώς άπτεται αφενός της εισαγωγής νέων λέξεων και αφετέρου της αναβάθμισης κοινών λέξεων με τρόπο ασυνήθιστο, το ύφος είναι πάντα ζήτημα σύνταξης. Μα η σύνταξη είναι μια κατάσταση έντασης προς κάτι που δεν είναι συντακτικό ή έστω γλωσσικό (ένα εκτός-της-γλώσσας). Η σύνταξη, στη φιλοσοφία, βρίσκεται σε ένταση προς την κίνηση της έννοιας [concept]. Τώρα, η έννοια δεν κινείται μόνο ως προς τον εαυτό της (φιλοσοφική κατανόηση), μα κινείται επίσης ως προς τα πράγματα και εντός μας: μας εμπνέει νέες αντιλήψεις [percepts] και νέες συναισθηματικές επήρειες [affects] που συνιστούν τη μη φιλοσοφική κατανόηση της ίδιας της φιλοσοφίας. Και η φιλοσοφία χρειάζεται μη φιλοσοφική κατανόηση στον ίδιο βαθμό που χρειάζεται φιλοσοφική κατανόηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η φιλοσοφία έχει μια ουσιώδη σχέση με τους μη φιλοσόφους, και απευθύνεται και σε αυτούς. Κάποιες φορές είναι μάλιστα πιθανόν να έχουν μια άμεση κατανόηση της φιλοσοφίας χωρίς να διέλθουν από τη φιλοσοφική κατανόηση. Το ύφος στη φιλοσοφία τανύζεται προς αυτούς τους τρεις διαφορετικούς πόλους: την έννοια, ήτοι νέους τρόπους σκέψης· την αντίληψη, ήτοι νέους τρόπους για να βλέπουμε και να ακούμε· και τη συναισθηματική επήρεια, ήτοι νέους τρόπους του αισθάνεσθαι. Είναι η φιλοσοφική τριάδα, η φιλοσοφία ως όπερα: χρειαζόμαστε και τα τρία για να τεθούν τα πράγματα σε κίνηση.
Τι σχέση έχουν τα παραπάνω με τον Spinoza; Θα λέγαμε μάλλον πως δεν έχει ύφος, με τα πολύ σχολαστικά λατινικά τα οποία μετέρχεται στην Ηθική. Μα πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός με αυτούς που υποτίθεται πως «δεν έχουν ύφος»· όπως έχει σημειώσει ο Proust, συχνά είναι οι μεγαλύτεροι αριστοτέχνες του ύφους. Η Ηθική δείχνει αρχικά να αποτελεί μία συνεχή ροή ορισμών, προτάσεων, αποδείξεων και πορισμάτων, παρουσιάζοντάς μας μια εντυπωσιακή ανάπτυξη των εννοιών. Είναι ένας ακαταμάχητος, αδιάκοπος ποταμός, με μια μεγαλειώδη γαλήνη. Μα, την ίδια στιγμή, διαρκώς ξεπηδούν «παρεκβάσεις» υπό τον μανδύα σχολίων· ασυνεχή, αυτόνομα, αναφέρονται το ένα στο άλλο, λειτουργούν με βιαιότητα σχηματίζοντας μια λειψή ηφαιστειακή αλυσίδα, καθώς όλα τα πάθη βουίζουν σε έναν πόλεμο όπου οι χαρές αντιμάχονται τις λύπες. Αυτά τα σχόλια ίσως να φαίνονται ταιριαστά στη συνολική εννοιολογική διαδρομή, μα αυτό δεν ισχύει: πρόκειται περισσότερο για μια δεύτερη Ηθική, που συνυπάρχει με την πρώτη μα με έναν τελείως διαφορετικό ρυθμό, έναν τελείως διαφορετικό τόνο, αναδιπλασιάζοντας την κίνηση των εννοιών με όλη τη δύναμη των συναισθηματικών επηρειών.
Και μετά υπάρχει και μια τρίτη Ηθική, όταν φτάνουμε στο πέμπτο μέρος. Γιατί ο Spinoza μας λέει βασικά πως μέχρι εκείνο το σημείο μιλούσε υπό την οπτική γωνία των εννοιών, αλλά τώρα θα αλλάξει ξανά το ύφος του και θα μιλήσει μέσα από καθαρές, διαισθητικές και άμεσες αντιλήψεις. Θα μπορούσαμε να πιστέψουμε πως οι αποδείξεις συνεχίζονται κι εδώ, αλλά σίγουρα κάτι έχει αλλάξει. Η αποδεικτική γραμμή αρχίζει να κόβει αστραπιαία δρόμο, προχωρώντας ελλειπτικά, με υπονοούμενα, σε συντετμημένη μορφή, προωθούμενη με αιχμηρές, διατρητικές αναλαμπές. Όχι πια ποτάμι, ή κάτι που κυλάει κάτω από την επιφάνεια, μα φωτιά. Είναι μια τρίτη Ηθική, που παρότι εμφανίζεται μόνο στο τέλος, βρισκόταν εκεί εξαρχής, συνυπάρχοντας με τις άλλες δύο.
Αυτό είναι το ύφος που βρίσκεται σε λειτουργία πίσω από τα φαινομενικά ήρεμα λατινικά του Spinoza. Τρεις γλώσσες αντηχούν στην εξωτερικά αδρανή του γλώσσα, μια τριπλή ένταση. Η Ηθική είναι το βιβλίο των εννοιών (το δεύτερο είδος γνώσης), μα επίσης των συναισθηματικών επηρειών (το πρώτο είδος) και των αντιλήψεων (το τρίτο είδος). Έτσι το παράδοξο του Spinoza έγκειται στο ότι είναι ο φιλοσοφικότερος των φιλοσόφων, κατά κάποιον τρόπο ο καθαρότερος, μα συγχρόνως αυτός που περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον απευθύνεται σε μη φιλοσόφους και απαιτεί την εντονότερη μη φιλοσοφική κατανόηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απολύτως οποιοσδήποτε μπορεί να διαβάσει τον Spinoza κι αυτός να τον αγγίξει βαθιά ή να τον κάνει να ανανεώσει ριζικά τις αντιλήψεις του, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνει σχεδόν τίποτα από τις έννοιες του Spinoza. Αντιστρόφως, ένας ιστορικός της φιλοσοφίας που καταλαβαίνει μόνο τις έννοιες του Spinoza, δεν τον κατανοεί πλήρως. Χρειάζονται και τα δύο φτερά, όπως θα έλεγε ο Jaspers, για να μας μεταφέρουν, φιλοσόφους και μη φιλοσόφους, προς ένα κοινό όριο. Χρειάζονται και τα τρία φτερά, τίποτα λιγότερο, για να διαμορφωθεί ένα ύφος, ένα πουλί της φωτιάς.
Μετάφραση: Σ. Ρέγκας
πρώτη δημοσίευση στο blog fragmentary program.
