Ρ. Μπλανσέ: "Η φαντασίωση δεν έχει ούτε ιερό ούτε όσιο"

Με θλίψη παρατηρεί κανείς πόσο συντηρητικές απόψεις υπάρχουν σήμερα σχετικά με την ομοφυλοφιλία. Δεν είναι λίγοι αυτοί που θεωρούν την ομοφυλοφιλία αρρώστια ή ανωμαλία, ο υπουργός δικαιοσύνης αντιδρά στη συμβίωση των ομοφυλόφιλων ζευγαριών, ενώ πέρυσι, περίπου τέτοια εποχή, ένας υψηλά ιστάμενος κληρικός επικαλέστηκε τάχα τον Φρόιντ για να υποστηρίξει την άποψη ότι η ομοφυλοφιλία είναι αντίθετη στη φύση. Εμείς, σταθερά αντίθετοι σε τέτοιες θέσεις, αποφασίσαμε να απευθυνθούμε στον Ρεζινάλντ Μπλανσέ, μέλος της Νέας Λακανικής Σχολής και της Σχολής του Φροϊδικού Αιτίου, για να φωτίσουμε τη στάση της ψυχανάλυσης σχετικά με το θέμα.

Ρωτήσαμε τη γνώμη του για τα εξής ζητήματα:

-Καθώς ψυχίατροι, ψυχολόγοι, ψυχοθεραπευτές (αλλά ενίοτε και ψυχαναλυτές) εκφράζουν διάφορες, συχνά αντικρουόμενες, απόψεις για την ομοφυλοφιλία, ας είμαστε εξ αρχής σαφείς: ποια είναι η θέση της ψυχανάλυσης επί του θέματος;

-Από τη στιγμή που έτσι έχουν τα πράγματα, πώς εξηγείται κατά τη γνώμη σας η έντονη απέχθεια πολλών ανθρώπων προς τους ομοφυλόφιλους, το μίσος, ο σεξισμός; Σας φαίνονται σωστές ή έστω πιθανές οι προσεγγίσεις που προτείνουν ταινίες όπως το American Beauty, ότι δηλαδή κατά βάση μισούμε το κομμάτι το εαυτού μας που έχουμε απωθήσει ή καταπιέσει;

Και να πώς απάντησε:

Ι.- ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ

Όσον αφορά την ομοφυλοφιλία, η θέση της ψυχανάλυσης είναι στην ουσία διττή. Μοιράζεται ανάμεσα στη θέση του Φρόιντ και τη θέση των μεταφροϊδικών. Με την πάροδο του χρόνου και υπό την επήρεια των αμφισβητήσεων στο επίπεδο της θεωρίας, καθώς και των αλλαγών στα ήθη, η φροϊδική άποψη, και δη η λακανική της εκδοχή, επιβλήθηκε. Η ομοφυλοφιλία δεν αντιμετωπίζεται πλέον σαν αρρώστια. Ας σκιαγραφήσουμε ποια είναι αυτή η εξέλιξη.

Φρόιντ

Θεωρεί πως η ομοφυλοφιλία δεν είναι ψυχική αρρώστια και οι ομοφυλόφιλοι καθ' εαυτούς δεν είναι άρρωστοι. Η ομοφυλοφιλία, νοούμενη ως αποκλειστική επιλογή ενός σεξουαλικού αντικειμένου του ίδιου φύλου, είναι το αποτέλεσμα μιας παραλλαγής της σεξουαλικής ενόρμησης, η οποία παρουσιάζει ένα σταμάτημα στην εξέλιξή της. Παραμένει προσανατολισμένη στον εαυτό και έτσι οδηγεί το άτομο στην επιλογή ενός σεξουαλικού αντικειμένου ίδιου φύλου. Παράλληλα η ενόρμηση παραμένει καθηλωμένη σε ορισμένες ερωτογενείς ζώνες του σώματος (όπως τον πρωκτό για την ανδρική ομοφυλοφιλία) ως πήγες σεξουαλικής ηδονής.

Όμως αυτά τα δυο χαρακτηριστικά, διευκρινίζει ο Φρόιντ, υπάρχουν και στην επιλογή ετερόφυλου σεξουαλικού αντικειμένου. Μόνο που παραμένουν σε δεύτερη μοίρα. Δεν επαρκούν ώστε να προσδιορίζουν τη σεξουαλική συμπεριφορά του ατόμου και να τον οδηγήσουν να συνάψει σχέση με το ίδιο φύλο. Η πλήρης ανάπτυξη της σεξουαλικής ενόρμησης καταλήγει στο ότι οι επιμέρους ενόρμησεις, αυτές δηλαδή που ικανοποιούνται από ένα συγκεκριμένο μέρος του σώματος, υποτάσσονται στη «φαλλική» σεξουαλική ενόρμηση, η οποία μετατρέπει τα γεννητικά όργανα σε προνομιούχες πήγες απόλαυσης.  Έτσι μετέπειτα τείνουν να ενώνονται με τα γεννητικά όργανα του άλλου φύλου. Θα ίσχυε λοιπόν, υποτίθεται, στην κανονική σεξουαλικότητα, δηλαδή στην ολοκληρωμένη και καίρια σεξουαλικότητα, μια φυσική σχέση, η οποία θα ωθούσε τον άνδρα προς τη γυναίκα και αντιστρόφως. Οι σεξουαλικές ικανοποιήσεις των μερικών ενορμήσεων εξακολουθούν να υπάρχουν μεν, αλλά ικανοποιούνται υπό το κράτος της «φαλλικής» απόλαυσης.

Νοούμενη με αυτούς τους όρους η ομοφυλοφιλία δεν είναι ούτε βίτσιο, ούτε εκφυλισμός, ούτε ανωμαλία. Είναι μια έκβαση της σεξουαλικότητας που ισχύει σε κάθε τύπο σεξουαλικής επιλογής, ετερόφυλης ή όχι. Κατά συνέπεια, ο Φρόιντ δεν αντιτίθεται στο να γίνει ψυχαναλυτής ένας ομοφυλόφιλος, μία λεσβία. Αντιτίθεται σφοδρά εναντίον κάθε μορφής διάκρισης εις βάρος των ομοφυλόφιλων. Είναι σαφής: «Η ψυχαναλυτική έρευνα αντιστέκεται αποφασιστικά στις απόπειρες να αποκοπούν οι ομοφυλόφιλοι από τους άλλους ανθρώπους ως μια ιδιότυπη ομάδα. Μελετώντας και τους άλλους εκτός από τους φανερά εκδηλωνόμενους ερεθισμούς διαπιστώνεται ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί για ομόφυλη εκλογή αντικειμένου, την οποία και έχουν κάνει στο ασυνείδητό τους.» 

Οι μεταφροϊδικοί

Ολωσδιόλου διαφορετική είναι η στάση μερικών ρευμάτων της ψυχανάλυσης που εμφανίστηκαν μετά τον θάνατο του Φρόιντ και δη στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ένας διάσημος εκπρόσωπος αυτής της μεταφροϊδικής αναθεώρησης της φροϊδικής θεωρίας περί ομοφυλοφιλίας είναι ο Edmund Bergler. Φημισμένος ειδικός της ομοφυλοφιλίας, την θεωρούσε όχι μονάχα σαν διαστροφή με την έννοια μιας σεξουαλικής προτίμησης που δεν στοχεύει στη σεξουαλική σύζευξη άνδρα-γυναίκας, αλλά επιπρόσθετα μια ανωμαλία και δη έναν εκφυλισμό της ηθικότητας του ατόμου, κοντολογίς ένα βίτσιο. Αποσκοπούσε να θεραπεύσει την ομοφυλοφιλία με τον ίδιο τρόπο που θα ήταν απαραίτητο να ιαθεί ένα κακό πάθος, μια απεχθής νόσος. Αυτή η προσέγγιση παρέχει το τέλειο παράδειγμα για το πώς μπορούν να εισβάλουν στη θεωρία και την κλινική της ψυχανάλυσης τα ιδανικά και προσλήψεις μιας κοινωνίας και μάλιστα αυτά που στοχεύουν στον διαχωρισμό μιας ομάδας ανθρώπων ο τρόπος απόλαυσης των οποίων θεωρείται για κάποιο λόγο ανάρμοστος. Αυτή η στάση, που επικρατούσε στην Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία μέχρι πρόσφατα και απέκλειε για μέλη της τους υποψήφιους ομοφυλόφιλους, έγινε αντικείμενο κριτικής από μερικούς και δη από τον Λακάν. Ο ίδιος αποδοκίμασε αυτή την εκδοχή της ψυχανάλυσης ως επιχείρηση κανονικοποίησης και προσαρμογής του ατόμου στο κοινωνικό καθεστώς, δηλαδή, κατά την άποψη του, ούτε λίγο ούτε πολύ ως το αντίθετο της ψυχανάλυσης.

ΙΙ.- ΛΑΚΑΝ

Σίγουρα ο Λακάν αξιώνει να εξακολουθεί το έργο του Φρόιντ, να στηρίζει την ενοχλητική και μάλιστα ανατρεπτική διάσταση της ψυχανάλυσης. Όχι, στο ομιλόν δεν υφίσταται κάτι σαν φυσική σεξουαλικότητα. Η σεξουαλικότητά του είναι πάντα «διαστροφική», με την έννοια ότι η σεξουαλική επιθυμία και η σεξουαλική ικανοποίηση είναι συνάρτηση της φαντασίωσης. Ως σενάριο που προσδιορίζει τη σεξουαλική ικανοποίηση, η φαντασίωση δεν υπακούει σε κανένα νόμο. Δεν έχει ούτε ιερό ούτε όσιο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η σεξουαλικότητα να είναι ανοιχτή σε κάθε ιδιοτροπία και σε όλες τις παρεκτροπές που μπορεί να φανταστεί κανείς. Είναι βασικά, για να χρησιμοποιήσουμε μια παλιομοδίτικη και συχνά παρεξηγημένη λέξη, «διαστροφικής» φύσεως. Δεν έχει προσχεδιασμένο αντικείμενο, ούτε καθολικό τρόπο ικανοποίησης. Δεν είναι κάτι που είναι ωφέλιμο για τη ζωή και τη διατήρηση της. Έτσι μπορεί κανείς να απολαμβάνει το κακό, τον πόνο -τον δικό του ή/και του αλλουνού. Μπορεί να ικανοποιείται από οτιδήποτε. Αυτό σημαίνει πως η ενόρμηση δεν ξέρει τίποτε άλλο πέραν της ικανοποίησης της, και αυτή δεν υπακούει σε κανένα νόμο. Δεν ξέρει από ομοφυλοφιλία και ετεροφυλοφιλία, δεν ξέρει από άντρα και γυναίκα. Είναι ακέφαλη. Αναζητάει μόνο την απόλαυσή της. 

Εξού, δηλώνει ο Λακάν, δεν υπάρχει κανένας τύπος στο ασυνείδητο που να ορίζει κάποιου είδους «σεξουαλική σχέση». Εκεί όπου ο Φρόιντ παρέμεινε αμφίσημος και έτεινε να σκέφτεται την ολοκληρωμένη σεξουαλικότητα ως ετερόφυλη ο Λακάν ανθίσταται. Βέβαια στη φροϊδική θεωρία η απουσία τύπου «σεξουαλικής σχέσης» στο ασυνείδητο ισχύει ντε φάκτο. Είναι επακριβώς αυτό που συνεπάγεται η θεωρία του για τις μερικές ενορμήσεις. Όμως αναιρείται ταυτόχρονα εφόσον ο Φρόιντ εικάζει την ύπαρξη μιας «ολόκληρης σεξουαλικής ενόρμησης» που θα συμπεριλάμβανε όλες τις μερικές ενορμήσεις υπό την πρωτοκαθεδρία της «φαλλικής» απόλαυσης. Αυτή θα είχε, υποτίθεται, αποτέλεσμα την ετερόφυλη επιλογή σεξουαλικού αντικειμένου. Ο Λακάν δεν συμμερίζεται αυτήν την άποψη. Κατά την θεωρία του «φαλλική απόλαυση» δεν σημαίνει ετερόφυλη απόλαυση. Βασικά η απόλαυση δεν είναι μήτε «ετερόφυλη» μήτε «ομόφυλη». Είναι απόλαυση ενός αντικειμένου που ο Λακάν σημειώνει ως «αντικείμενο α». Θεωρείται όντως «ά-φυλο». Υφίσταται ουσιαστικά υπό τέσσερις μορφές και οντότητες: στοματική, πρωκτική, σκοπική και φωνητική. Πρόκειται, όπως βλέπουμε, για αντικείμενο που σχετίζεται με το σώμα καθεαυτό, δίχως περαιτέρω χαρακτηριστικό, και μάλιστα δίχως φύλο, δίχως αναφορά σε φύλο.

ΙΙΙ.- ΦΡΙΚΗ ΤΗΣ ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑΣ

Η αναφορά που κάνετε στο American Beauty είναι ενδιαφέρουσα. Η ταινία εικονογραφεί - θα το είχε όμως πάρει χαμπάρι ο σκηνοθέτης; - μια κλασική φροϊδική θέση, κατά την οποία η παράνοια συνιστά άμυνα απέναντι σε μια ασυνείδητη ομόφυλη τάση ιδιαίτερα δυνατή. Αυτό που πράγματι καταδιώκει τον συνταξιούχο πεζοναύτη λοχαγό, είναι η αγάπη του για τους άντρες. Εξού και η λατρεία που δείχνει για τον ανδρισμό και για τα φαλλικά σύμβολα, τα όπλα που συλλέγει, και μάλιστα το στρατιωτικό επάγγελμα που διάλεξε. Απολαμβάνει στα κρυφά από τη φαντασίωση μιας φαλλικής απόλαυσης μεταξύ ανδρών. Αμελεί ολωσδιόλου τη γυναίκα του, η οποία έχει πέσει προ πολλού σε βαθιά κατάθλιψη από την τόση απομόνωση και περιφρόνηση εκ μέρους του άνδρα της. Από την άλλη όμως, ο βαρβάτος λοχαγός φοβάται. Ένας ιδιαίτερος φόβος τον τρώει: πιθανόν, επειδή όλα μοιάζουν να συγκλίνουν προς αυτό το πόρισμα, ο φόβος για εκθήλυνση. Αυτό θα ήταν ο ενδόμυχος, ασυνείδητος φόβος του. Αυτό τρέμει διότι αυτό επιθυμεί: να απολαύσει από τον φαλλό όπως μόνο μια γυναίκα δύναται να το απολαμβάνει, δηλαδή πλήρως και στο έπακρο. Φαντασίωση θηλυπρέπειας λοιπόν, που την απεχθάνεται θανάσιμα, σε σημείο που θα οδηγηθεί με μαθηματική ακρίβεια σε έγκλημα. 

Το μίσος του λοχαγού αφορά ακριβώς αυτό το σημείο. Μισεί την φαντασιωσική του απόλαυση. Την τρέμει. Την τρέμει διότι δεν την αντέχει. Δεν την αντέχει επειδή την ποθεί σφοδρά. Και ντρέπεται. Δεν ντρέπεται όμως να επιθυμεί άντρα. Τουναντίον. Εκτιμά την καθαρή φαλλική απόλαυση, το σώμα με σώμα μεταξύ ανδρών. Γουστάρει την σωματική πάλη. Ντρέπεται μάλλον να την θέλει σαν γυναίκα, όπως μια γυναίκα θα ήθελε έναν άνδρα. Έτσι τον βλέπουμε να σέρνεται, λουσμένος στην βροχή, προς το σπίτι του γείτονα που φαντάζεται ότι είναι ομοφυλόφιλος, σε μια κατάσταση πλήρους αδυναμίας που αγγίζει τα όρια της προσωπικής κατάρρευσης, κλαίγοντας, οιονεί γυναικούλα που ικετεύει για αγάπη, θα έλεγε κανείς, και όχι σαν τον μάγκα της αρέσκειας του. Την ίδια στιγμή μισεί τον εαυτό του. Μισεί την απόλαυση που τον κυριεύει και τον αφοπλίζει. Σκοτώνοντας τον γείτονα με το όπλο του παίρνει το αίμα του πίσω. Σκοτώνει τον φορέα της απόλαυσης που μισεί: της δικής του.

Τις ερωτήσεις έκανε για λογαριασμό του kaboom ο Γιάννης Κτενάς