Στους Βίους Παραλλήλους, ο Πλούταρχος μάς πληροφορεί πως κάποιος από τη Σέριφο, θέλοντας να μειώσει τον Θεμιστοκλή, του είπε πως χρωστά τη δόξα του αποκλειστικά στην πόλη του. Ο Θεμιστοκλής τον αποστόμωσε, λέγοντάς του περίπου: Αν εγώ ήμουν από τη Σέριφο, δε θα ήμουν ένδοξος· αλλά αν εσύ ήσουν από την Αθήνα, δε θα ήσουν ένδοξος.
Αυτό το ανέκδοτο αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, τον καλύτερο τρόπο να περιγράψουμε αποφθεγματικά τη σχέση που υπάρχει μεταξύ του ατόμου και της κοινότητας στην οποία ανήκει. Πρόκειται για μια διαλεκτική σχέση, όχι βέβαια με την εγελιανή, κλειστή σημασία του όρου, αλλά για μια αληθινή διαλεκτική σχέση, δηλαδή ένα συνεχές δούναι και λαβείν, μια διαρκή αλληλεπίδραση κατά την οποία το κάθε μέρος διαμορφώνει και διαμορφώνεται από το άλλο.
Πρώτα πρώτα, κάθε άνθρωπος βαφτίζεται μέσα σε μια γλώσσα, που τον περιμένει πριν από την γέννησή του, εισάγεται σε ένα συμβολικό δίκτυο που κουβαλάει όλες τις ιδέες, τις αξίες, τις απαγορεύσεις και τις προτροπές, τους σκοπούς της κοινωνίας της οποίας καλείται να γίνει μέλος. Αυτά στη συνέχεια θα ενισχυθούν από την εκπαίδευση, τις συνήθειες, το επάγγελμα και κάθετι το κοινωνικό, κάθετι που διαμορφώνεται από το κοινωνικό φαντασιακό, όντας παράλληλα έκφανσή του. Από αυτά τα υλικά φτιάχνει ο άνθρωπος τον κόσμο του, έναν κόσμο που μπορεί, αν είναι προικισμένος αλλά και εργατικός, να τον αλλάξει συνδιαμορφώνοντάς τον, πολύ ή λίγο. (Το γεγονός ότι αυτό στις μέρες μας γίνεται όλο και πιο δύσκολο, ότι ακόμη και ο αμερικανός πρόεδρος έχει τρόπον τινά δεμένα τα χέρια του- χωρίς βέβαια αυτό να τον απαλλάσσει από την ηθική του ευθύνη- θα πρέπει να είναι ενδεικτικό σύμπτωμα μιας άρρωστης κοινωνίας που συνθλίβει το άτομο).
Ο Καστοριάδης έλεγε ότι αν κάποιος υποστήριζε ότι ο Αριστοτέλης θα μπορούσε να είναι Κινέζος, θα έκοβε αμέσως τη συζήτηση μαζί του. Είχε, νομίζω, απόλυτο δίκιο. Αυτό δε σημαίνει ότι, για να κάνουμε μια τεράστια και ίσως α-νόητη υπόθεση, αν το άτομο Αριστοτέλης είχε γεννηθεί σε μια άλλη κοινωνία ή εποχή, αποκλείεται να είχε γίνει φιλόσοφος ή κάτι παρόμοιο. Εγώ προσωπικά πιστεύω ότι θα είχε γίνει. Σημαίνει, όμως, ότι αν δεν είχε ζήσει μέσα στο περιβάλλον της ελληνικής πόλεως, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, δε θα είχε γίνει ο Αριστοτέλης.
Μετά από αυτές τις παρατηρήσεις, τι μπορούμε να πούμε σχετικά με το κοινωνικοπολιτικό; Νομίζω πως μπορούμε να πούμε ότι, επειδή, όπως ανέφερα αλλού, το άτομο θεσμίζεται, είναι σημαντικό να εξετάσουμε τι άτομα θέλει να φτιάξει μια κοινωνία, ποιο νόημα να δώσει στη ζωή τους, προς ποιους σκοπούς να στρέψει τη μετουσίωσή τους. Τη μετουσίωση αυτού που εγώ, συμφωνώντας με τον Φρόυντ, θεωρώ ότι είναι ερωτικές και καταστροφικές ενορμήσεις, αλλά εσείς μπορείτε να το πείτε εγγενή εγωισμό του ανθρώπινου όντος ή φυσική τάση προς ανταγωνισμό κλπ. Όπως και να το πει κανείς, όμως, δεν μπορεί παρά να παραδεχτεί ότι κάθε φορά ο τρόπος που θα εκδηλωθεί εξαρτάται από τα κοινωνικά υλικά που βρίσκει γύρω του το άτομο.
Ως πολιτικό δε στόχο, νομίζω πως θα πρέπει να βάζουμε την κοινωνία την οποία τα άτομα, έχοντας επίγνωση των παραπάνω, μπορούν να την αλλοιώνουν συνειδητά, μέσω θεσμών που το επιτρέπουν. Είναι σαφές ότι σε μια τέτοια κοινωνία η σχέση ατόμου και κοινότητας είναι πολύ πιο ισότιμη απ' ό,τι σήμερα και απ' ό,τι βέβαια ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός, που είναι τάχα υπέρμαχος της ατομικότητας, στην πραγματικότητα όμως, προωθεί τους ανθρώπους φωτοτυπίες που συναντά κανείς καθημερινά στο δρόμο και στα μαγαζιά, να κάνουν και να λένε τα ίδια πράγματα, που άκουσαν ή είδαν στις ίδιες σελίδες και τις ίδιες τηλεοράσεις.
Πολύ ωραίος, λοιπόν, ο Θεμιστοκλής. Τον θυμήθηκα και πήρα αφορμή γι' αυτό το κείμενο πρόσφατα, όταν πήγα στο μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και είδα κάποια όστρακα που έφεραν το όνομά του. Θεμιστοκλής Νεοκλέους. Λέτε να ήταν από αυτά που πράγματι προκάλεσαν την εξορία του, το 471;
