Σε μια light αλλά πολύ έξυπνη ταινία, ο φοβερός Toni Servillo, απαντώντας στις ερωτήσεις ενός πολιτικού δημοσιογράφου κάνει την εξής δήλωση: "ο φόβος είναι η μουσική της δημοκρατίας". Είναι μια φράση περίεργης ομορφιάς, για την οποία, μην ξέροντας αν ανήκει πράγματι σε κάποιον φιλόσοφο, συζητούσαμε με ένα φίλο μου, προτείνοντας εναλλακτικές ερμηνείες. "Και γιατί δεν τα γράφεις αυτά σε ένα άρθρο;" με ρώτησε. "Θα τα γράψω".
Η πρώτη προσέγγιση που μπορούμε να επιχειρήσουμε εδώ είναι σύμφωνη με το πνεύμα του Alexis de Tocqueville. Αυτός έχει μια, τρόπον τινά, μικροαστική αντίληψη για τη δημοκρατία: όλος ο κόσμος έχει κάτι λίγο που φοβάται μήπως το χάσει, αλλά αυτό είναι καλό γιατί μας σώζει από τον κίνδυνο μιας επανάστασης. "Στις δημοκρατικές κοινωνίες η πλειοψηφία των πολιτών δεν βλέπει καθαρά τι θα μπορούσε να κερδίσει από μια επανάσταση και νιώθει σε κάθε στιγμή και με χίλιους τρόπους τι θα μπορούσε να χάσει". Εδώ λοιπόν ο φόβος είναι το μουσικό χαλί της σύγχρονης αστικής δημοκρατίας, είναι ο φόβος αυτών που φτιάχνουν ένα σπιτάκι και λένε καλά είμαι εδώ.
Ριζικά διαφορετική είναι η ερμηνεία που θα έδινε ο Rousseau σε αυτή τη ρήση. Γι' αυτόν η δημοκρατία πρέπει να έχει τους πιο θαρρετούς πολίτες, που πρέπει να τα κάνουν όλα οι ίδιοι, γιατί από τη στιγμή που αρχίζουν να αναθέτουν αρμοδιότητες σε κάθε μορφής αντιπροσώπους, το παιχνίδι έχει χαθεί: δε μιλάμε πια για δημοκρατία. "Ας προσθέσουμε ότι δεν υπάρχει μορφή διακυβέρνησης τόσο επιρρεπής σε εμφυλίους πολέμους και εσωτερικές διαμάχες όσο η Δημοκρατική ή λαϊκή, καθώς καμιά άλλη δεν τείνει τόσο έντονα και διαρκώς να αλλάζει μορφή και να ζητά μεγαλύτερη επαγρύπνηση και θάρρος για να διατηρηθεί η δική της μορφή". Για το Rousseau, ο φόβος παίζει πάντα στα ραδιόφωνα της δημοκρατίας, γιατί αποτελεί το τίμημα της ελευθερίας. Ο ίδιος είναι ξεκάθαρος: malo periculosam libertatem quam quietem servitium.
Πολύ κοντά στη ρουσσωική αντίληψη είναι και η θέση του Καστοριάδη επί του θέματος. Αυτός, επικαλούμενος τον Θουκιδίδη, μας καλεί να διαλέξουμε: ή θα είστε ελεύθεροι ή θα είστε ήσυχοι· και τα δύο μαζί δεν γίνονται. Βλέπουμε εδώ ότι ο φόβος όχι μόνο είναι μονίμως παρών στην αληθινή δημοκρατία (κι αυτό γιατί δεν υπάρχει τίποτα έξω από την ίδια την κοινωνία στο οποίο να μπορούμε να βασίσουμε τις ελπίδες μας), αλλά επιπρόσθετα είναι κι ένας φόβος καλός, επιθυμητός, γιατί αν δεν τον έχουμε θα καταλήξουμε ανελεύθεροι. Η δημοκρατία χρειάζεται διαρκή επαγρύπνηση και αναστοχασμό για να μη χάσει το νόημά της: από τη στιγμή που θα εφησυχάσουμε, ανοίγουμε το δρόμο σε κάποιους να μας υποδουλώσουν. Γίνεται λοιπόν, εν προκειμένω, ο φόβος το κίνητρο για μια διαρκή δημιουργία, γίνεται η μουσική ως soundtrack σε μια ταινία με πρωταγωνιστές εμάς τους ίδιους.
Δεν ξέρω κατά πόσον ο φανταστικός Toni ή ο πραγματικός σεναριογράφος είχαν κάτι από αυτά στο μυαλό τους όταν δούλευαν την ατάκα. Πιστεύω όμως ότι οι παραπάνω θεωρήσεις της φράσης δεν είναι άκυρες, δηλαδή πιστεύω ότι το γράμμα της φράσης μπορεί να σημαίνει και αυτό.
