Είδαμε χθες με την παρέα μου την τελευταία ταινία του Παζολίνι, που, παρόλες τις ακραία απωθητικές σκηνές της, μας άρεσε πολύ. Θέλω να αναπτύξω εδώ τις ιδέες που υποστήριξα στη συζήτηση που ακολουθεί κάθε ταινία, αφού πρώτα καταστήσω σαφές ότι σκοπός μου δεν είναι να κάνω ανάλυση του φιλμ, ούτε βέβαια να πω τι "εννοούσε ο σκηνοθέτης", αλλά μόνο να παρουσιάσω τις σκέψεις που μου ήρθαν στο μυαλό βλέποντάς το, σκέψεις φυσικά επηρεασμένες από τον τρόπο που βλέπω τον κόσμο, από τα βιβλία που διάβασα τελευταία, από τις κουβέντες που έκανα πρόσφατα κλπ. Καμία αξίωση αντικειμενικότητας λοιπόν, όχι ως προς την προσέγγιση της ταινίας τουλάχιστον.
Το "Σαλό ή 120 μέρες στα Σόδομα" είναι μια ισχυρή απόδειξη της άποψης του Αριστοτέλη ότι χωρίς την αρετή, ο άνθρωπος είναι το πιο ανόσιο και άγριο απ' όλα τα ζώα όσον αφορά στο σεξ και το φαγητό. Πραγματικά, στην ταινία παρουσιάζονται απίστευτες διαστροφές κάθε είδους, τις οποίες 4 υψηλόβαθμοι φασίστες επιβάλλουν σε νεαρούς άνδρες και γυναίκες που απήγαγαν με σκοπό την πραγματοποίηση κάθε φαντασίωσής τους. Ουρολαγνεία, κοπροφαγία, βασανιστήρια και ακρωτηριασμοί είναι μερικές από αυτές, οι λέξεις όμως είναι πολύ αποστειρωμένες για να εκφράσουν όσα, με μεγάλη μαεστρία, έδειξε ο φακός του σκηνοθέτη.
Πώς θα επιτευχθεί η αρετή που ζητά ο φιλόσοφος; Είναι ζήτημα του πολιτισμού, ζήτημα πολιτικό και εκπολιτιστικό. Στο φαντασιακό κάθε κοινωνίας περιλαμβάνονται ορισμένες ηθικές απόψεις , οι οποίες περνάνε στο παιδί μέσα από τη γλώσσα, διαποτισμένη καθώς είναι από τις αξίες της κοινότητας, μέσα από τις επιταγές και τις απαγορεύσεις των γονιών και στη συνέχεια των άλλων μεγάλων, των δασκάλων και του κοινωνικού περίγυρου. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτοί οι περιορισμοί επιβάλλονται στο παιδί, το οποίο δεν θα συμπεριφερόταν σύμφωνα με αυτούς από μόνο του. Για να ξαναπιάσουμε το πνεύμα του Αριστοτέλη, η αρετή δεν υπάρχει στον άνθρωπο από τη φύση, απλώς ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ικανός να τη δεχτεί. Κι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρονται οι πρωταγωνιστές της ταινίας σε καθεστώς έλλειψης κάθε φραγμού αποδεικνύει, κατά τη γνώμη μου, ότι τέτοιοι περιορισμοί πρέπει να επιβάλονται. Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία που να μην εκπολιτίζει με έναν τέτοιο εξαναγκαστικό και, αν θέλετε, βίαιο ως ένα βαθμό τρόπο τους ανθρώπους. Είναι άλλο ζήτημα, όχι λιγότερο σημαντικό βέβαια, το πόσο πρέπει η κοινωνία να καταπιέσει το άτομο, πόσες και ποιες ροπές της ψυχής του πρέπει να καταστείλει. Αυτό όμως που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι σίγουρα πρέπει να καταστείλει ορισμένες.
Γιατί επιμένω τόσο σε αυτό; Γιατί δυστυχώς, πολύ δυστυχώς, πολλές φορές μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας αυτές οι παρατηρήσεις ξεχάστηκαν ή παραμελήθηκαν. Συχνά πάρθηκε ως δεδομένο ένας άνθρωπος εκ φύσεως καλός, που απλώς γίνεται κακός από τη διαβολή των χρημάτων ή της εξουσίας ή δεν ξέρω εγώ τίνος πράγματος, και ο οποίος αν ελευθερωνόταν από αυτές τις αλυσίδες θα μπορούσε, χωρίς καμία ρύθμιση, να συμβιώσει αρμονικά με τους ομοίους του. Ο Μαρκούζε, λόγου χάρη, που υποτίθεται μάλιστα ότι επηρεάστηκε από την ψυχανάλυση στην πολιτική του σκέψη, υποστηρίζει την άποψη ότι θα έπρεπε να αφήσουμε τις ενορμήσεις ελεύθερες να εκφραστούν για να πετύχουμε την πλήρη απελευθέρωση, τον "μη απωθητικό πολιτισμό".
Αντίστοιχες ιδέες εκφράζουν διάφορα αναρχικά συνθήματα, που προτείνουν "την ολική καταστροφή του πολιτισμού για την ολική απελευθέρωση". Ουσιαστικά αυτά τα προτάγματα είναι μη πολιτικά, γιατί στοχεύουν στην έξοδο από την κοινωνία, κι ας μην το καταλαβαίνουν οι υποστηρικτές τους. Δεν νοείται κοινωνία χωρίς απαγόρευση, ακόμη κι αν αυτή δεν είναι διατυπωμένη με τη γραπτή μορφή ενός νόμου. Ήδη η γενέθλια πράξη του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος, που συντελείται με την παρέμβαση του πατέρα στο πλαίσιο της οιδιπόδειας κατάστασης, συνιστά ακριβώς μια απαγόρευση. Μπορούμε βέβαια να καταστρέψουμε έναν θεσμό, στη θέση του όμως θα πρέπει πάλι να βάλουμε έναν άλλο θεσμό, ο οποίος εξ ορισμού καταπιέζει σε ένα βαθμό τα άτομα-και πολύ καλά κάνει. Σε διαφορετική -και εντελώς φανταστική- περίπτωση, θα φτάναμε σε μια κατάσταση σαν αυτή που παρουσιάζεται στην ταινία, όπου ο πιο δυνατός θα μπορούσε να επιβάλει όλες του τις ορέξεις στον άλλο. Αυτό είναι, για μένα, και το νόημα της φράσης ενός εκ των 4 κυριάρχων του "Σαλό", που λέει περίπου: "εμείς οι φασίστες, με την απόλυτη εξουσία, είμαστε οι μόνοι αληθινοί αναρχικοί". Βρίσκονται δηλαδή, λόγω της απεριόριστης εξουσίας τους, πέρα από κάθε αρχή που θα μπορούσε να τους απαγορεύσει να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους, δεν τους συγκρατεί κανένας νομικός, πολιτιστικός ή ηθικός κανόνας1.
Δε θα μπορούσε βέβαια να κλείσει ένα κείμενο γι' αυτήν την ταινία, χωρίς να γίνει μια αναφορά στον Φρόυντ, ο οποίος συγκαταλέγεται εξάλλου στις επιρροές που οι περισσότεροι εντοπίζουν στον Παζολίνι. Όσο έπαιζε η ταινία, μου ερχόταν στο μυαλό συνεχώς μια φράση του, που όταν γύρισα σπίτι την εντόπισα, βρίσκεται στην Ντόρα: "όταν λοιπόν κάποιος έγινε φανερά και δηλωμένα ανώμαλος, θα ήταν σωστότερο να πούμε πως παρέμεινε ανώμαλος". Δε θα πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε όσα είδαμε στην ταινία εξαίρεση, αποτέλεσμα κάποιας βιολογικής διαταραχής που έπληξε τους συγκεκριμένους ανθρώπους, αλλά αποτυχία της εκπολιτιστικής διαδικασίας να καταπιέσει αποτελεσματικά τις ροπές που υπάρχουν λίγο πολύ σε όλους. Ένα απλό παράδειγμα μπορεί να πείσει ή έστω να προβληματίσει και τους πιο δύσπιστους: σχεδόν όλοι έχουμε μια ανάμνηση βασανισμού ενός ζώου από τα παιδικά μας χρόνια, πράγμα που τώρα (και ορθώς!) μας φαίνεται ηθικά κατακριτέο και ενδεχομένως απωθητικό. Αυτή η αποστροφή που νιώθουμε είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της απαγόρευσης που μας επιβλήθηκε, στρέφοντας τις ενορμήσεις μας προς άλλους στόχους, κοινωνικά ανεκτούς. Μάθαμε, όπως και πάλι λέει ο μεγάλος Αριστοτέλης, να παίρνουμε ηδονή με τα σωστά πράγματα και να λυπόμαστε με τα λάθος. Το ποια είναι τα σωστά, επαναλαμβάνω πως είναι άλλο θέμα, που δεν χωράει εδώ2.
Μήπως αυτό σημαίνει ότι, για τον Φρόυντ, πρέπει να μην πιέζει ο πολιτισμός τον άνθρωπο, άποψη που πολλοί του χρέωσαν, κυρίως λόγω του έργου του η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό; Καθόλου. Είναι γεγονός πως ο πολιτισμός καταπιέζει τον άνθρωπο και, όπως είναι λογικό, αυτό του προκαλεί δυσφορία, όμως αυτό είναι ένα αναγκαίο τίμημα για να μπορούμε να ζούμε σε κοινωνίες. Πολλές φορές ο Φρόυντ σημειώνει ότι η νεύρωση είναι το αρνητικό της διαστροφής, είναι δηλαδή αυτό που πλήρωσαν οι άνθρωποι για να καταπιέσουν τις απαράδεκτες κοινωνικά ορμές τους.
Ποια είναι επομένως η θέση της ψυχανάλυσης, που από τη μία αναγνωρίζει το φυσιολογικό των ανώμαλων ορμών κι από την άλλη δέχεται ότι δεν πρέπει να τους επιτραπεί να εκδηλωθούν ; Στο Μικρό Χανς υπάρχει μια πολύ όμορφη φράση, που απαντάει, νομίζω, χωρίς περιστροφές: πρέπει να αντικαταστήσουμε την απώθηση με την ηθική καταδίκη. Πρέπει δηλαδή, στο πλαίσιο της ανάλυσης, το άτομο να αναγνωρίσει τις διωγμένες στο ασυνείδητο παράνομες σκέψεις, επιθυμίες και ροπές του, όχι για να τις πραγματώσει, αλλά για να τις απορρίψει ως ηθικό υποκείμενο.
1δεν πρόκειται βέβαια για συμφωνία με την περίφημη "θεωρία των δύο άκρων", αλλά για την ιδέα ότι μόνο όποιος φτάσει να έχει πλήρη εξουσία πάνω στους άλλους δεν δεσμεύεται από καμία απολύτως αρχή.
2θα αρκεστώ σε μια εισαγωγική νύξη: κάποιες κοινωνίες θεωρούν την ομοφυλοφιλία ανωμαλία, πράγμα που προφανώς δεν ισχύει, συνεπώς η ομοφυλοφιλική τάση δεν θα πρέπει να καταπιέζεται. Αντιθέτως, η σαδιστική τάση πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να μη θεωρείται αποδεκτή και να καταπιέζεται. Επομένως, το τι θα απαγορεύει μια κοινωνία ανήκει στο φαντασιακό της και είναι ζήτημα πολιτικού στοχασμού και διαμάχης. Το ότι όμως κάτι θα απαγορεύει είναι πολιτικό δεδομένο.
