Κοροναβίρους Λατίνο

του Λεωνίδα Οικονομάκη*

(Η κεντρική φωτογραφία του κειμένου είναι του Λεωνίδα Οικονομάκη, τραβηγμένη στο Σαραγιάκου του Εκουαδόρ)

Η πανδημία με βρήκε στη Λατινική Αμερική. Λόγω ερευνητικού ενδιαφέροντος τα τελευταία δέκα χρόνια βρίσκομαι συχνά σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, μελετώντας διάφορες εκφάνσεις λατινοαμερικανικών ιθαγενικών κινημάτων. Έτσι, έχω μελετήσει και ζήσει με τους Μάγιας του Νοτιοανατολικού Μεξικού, τους Κέτσουας και Αϊμάρας του Τροπικού της Κοτσαμπάμπα στη Βολιβία, και τους Κίτσουας της Αμαζονίας του Εκουαδόρ. Σε μια κοινότητα των τελευταίων βρέθηκα και τον Φλεβάρη του 2020 με σκοπό να μείνω για δυο μήνες. Δεν ήταν η πρώτη μου φορά στη συγκεκριμένη κοινότητα, είχα ξαναζήσει εκεί για δυο μήνες το 2019, αυτή τη φορά όμως – ελέω COVID-19–  η παρουσία μου τόσο στην κοινότητα όσο και στη χώρα έμελε να είναι λίγο πιο περιπετειώδης, και να εξελιχθεί πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι υπολόγιζα. Σε αυτό το κείμενο θα αναφερθώ στις επιπτώσεις της πανδημίας τόσο στην κοινότητα όπου βρέθηκα εγώ, όσο και στα κοινωνικά κινήματα στο Εκουαδόρ, όπου έλαχε να με πετύχει η πανδημία, αλλά και στη Χιλή.

Κινήματα στην εποχή του COVID-19

Στη Λατινική Αμερική, η πανδημία ήρθε σε μια πολύ κρίσιμη στιγμή, κυρίως για τα κοινωνικά κινήματα της Χιλής αλλά και του Εκουαδόρ. Στη Χιλή είχε ξεκινήσει ένας εντυπωσιακός κύκλος διαμαρτυρίας ενάντια στην Κυβέρνηση Πινιέρα, με κύριο αίτημα την αναθεώρηση του Πινοτσετικού –και ακραία νεοφιλελεύθερου– Συντάγματος της χώρας. 

Στο Εκουαδόρ, ο αντικαταστάτης του Ραφαέλ Κορέα, Λενίν Μορένο, αφού «άδειασε» τον Κορέα και τον εξανάγκασε σε εξορία στο Βέλγιο, αποφάσισε να επαναφέρει τη Βορειοαμερικανική οικονομική και πολιτική κηδεμονία στη χώρα μέσω του ΔΝΤ,  και ένα από τα πρώτα μέτρα που ανακοίνωσε ήταν η απόσυρση της επιδότησης στην τιμή του φυσικού αερίου, της βενζίνης και του πετρελαίου, πράγμα που «ξεσήκωσε» ολόκληρη τη χώρα και ιδιαίτερα το ιθαγενικό κίνημα εναντίον του.

Η επιδότηση στην τιμή των καυσίμων ήταν ένα από τα «ανταποδοτικά» μέτρα που χαρακτήριζε τις κυβερνήσεις του Ραφαέλ Κορέα, μέλος των οποίων υπήρξε και ο Λενίν Μορένο. Η ιδέα ήταν ότι το Εκουαδόρ θα παρέμενε προσανατολισμένο στον εξορυκτισμό, παρόλο που πλέον οι εταιρείες εξορύξεων δεν θα ήταν αποκλειστικά Βορειοαμερικανικές αλλά Κινέζικες, Ισπανικές και εθνικές, και σαν ανταπόδοση η Κυβέρνηση θα έκανε κοινωνική πολιτική – θα βελτίωνε την πρόσβαση στην παιδεία, στην υγεία, αλλά και στα καύσιμα σε φτηνότερη τιμή για τους κατοίκους της χώρας, εδώ παράγονται εξάλλου. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται νεο-εξορυκτισμός, και ο Κορέα δεν είναι φυσικά ο εφευρέτης της: ο Έβο Μοράλες στη Βολιβία, ο Μαδούρο (αλλά και ο Τσάβες νωρίτερα) στη Βενεζουέλα, αλλά και οι Κυβερνήσεις του Λούλα (και της Ντίλμα) στη Βραζιλία, των Κίρσνερς στην Αργεντινή (εδώ βασικό προϊόν ήταν τα βοοειδή και η σόγια, όχι τόσο τα καύσιμα), κυβερνήσεις της λεγόμενης «ροζ παλίρροιας» είχαν αντίστοιχη λογική. Ένας άλλος όρος με τον οποίον είναι γνωστή αυτή η διαδικασία στις λατινοαμερικανικές σπουδές είναι και ο «εθνικισμός των πόρων» (resource nationalism), και αφορά μια διαδικασία «εθνικοποίησης» των φυσικών πόρων, ή τουλάχιστον επαναδιαπραγμάτευσης των όρων εξόρυξης μεταξύ κράτους-πολυεθνικών, με το πλεόνασμα που θα περισσεύει στο κράτος να μεταφράζεται σε μέτρα κοινωνικής πολιτικής. Φυσικά η διαδικασία εμπεριέχει και στοιχεία γεωπολιτικής μεταστροφής προς την Κίνα αντί των ΗΠΑ, παρ’ όλες τις δηλώσεις περί «ανάκτησης της εθνικής κυριαρχίας» των εκάστοτε Προέδρων.

Αυτή η κίνηση του Μορένο όμως συνάντησε την έντονη αντίδραση του ιθαγενικού κινήματος. Στο Εκουαδόρ, αύξηση της τιμής των καυσίμων σημαίνει μεγάλη αύξηση της τιμής όλων των προϊόντων (αύξηση τιμής βενζίνης, αύξηση κόστους μεταφοράς κ.λπ.) πράγμα που γίνεται αισθητό σε κάθε σπίτι, ιδιαίτερα σε αυτά των φτωχότερων στρωμάτων: στη χώρα το μαγείρεμα αλλά και το ζέσταμα του νερού γίνεται με την αγορά και χρήση φιαλών υγραερίου. Η CONAIE, η συνομοσπονδία των Ιθαγενικών Εθνοτήτων του Εκουαδόρ ξεσηκώθηκε, όλες οι κοινότητες από τους Αφροεκουατοριανούς της ακτής μέχρι τους Κίτσουας των  Άνδεων και τους Κίτσουας, τους Σουάρ, τους Ατσουάρ, και τους Ουαοράνι της Αμαζονίας, «ανέβηκαν» στα 2850 μέτρα υψόμετρο όπου βρίσκεται το Κίτο, η πρωτεύουσα της χώρας, και στις κινητοποιήσεις του Οκτώβρη του 2019 η κυβέρνηση αναγκάστηκε να την κοπανήσει από την πρωτεύουσα: μεταφέρθηκε στο Γουαγιακίλ, στην ακτή. Έχω φίλους από την κοινότητα όπου διεξάγω έρευνα που βρέθηκαν... μέσα στο Κοινοβούλιο κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Οκτώβρη. Η Κυβέρνηση αναγκάστηκε να αναθεωρήσει το μέτρο, όμως με τις εκλογές που πλησίαζαν η κατάσταση ήταν έκρυθμη και το ιθαγενικό κίνημα στα καλύτερά του.

Η διαδικασία αυτή στο Εκουαδόρ, αλλά και ο κύκλος διαμαρτυρίας στη Χιλή, σταμάτησαν λόγω κορωνοϊού. Τόσο για λόγους αυτοπροστασίας, όσο και για λόγους μη-πρόκλησης, κανένα από τα δυο κινήματα δε θέλησε ούτε να θέσει τα μέλη του (και τους άλλους) σε κίνδυνο, ούτε να κατηγορηθεί για ανευθυνότητα, χάνοντας όλο το κύρος που είχαν κερδίσει ως τότε με το δίκαιο των αιτημάτων τους. Όταν έγινε πλέον το δημοψήφισμα στη Χιλή, φυσικά και επιλέχτηκε η αναθεώρηση του Συντάγματος, όμως η ριζοσπαστική κινητοποίηση των προ-covid μηνών είχε διακοπεί. Ξέρω ότι στην Ελλάδα στην αρχή υπήρξε φόβος και αποφυγή κινητοποιήσεων (όχι παντού, υπήρξαν και οι αρνητές) αρχικά, αλλά αργότερα θεωρήθηκε ότι το διακύβευμα ήταν σημαντικότερο από τη μη διασπορά του ιού από κάποιες –όχι και τόσο ολιγάριθμες– ομάδες (πορεία 17Ν, συλλαλητήρια ενάντια στην Αστυνομία Πανεπιστημίων κ.λπ.), ενώ έγινε προσπάθεια τήρησης αποστάσεων. Στη Λατινική Αμερική, απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω εγώ τουλάχιστον, επειδή τα μέτρα ήταν πολύ πιο αυστηρά (έχοντας ζήσει lockdown σε Εκουαδόρ και Ελλάδα, το ελληνικό μου φαίνεται παιδική χαρά) και επειδή είχαμε πολύ περισσότερους θανάτους (άρα και λιγότερη επιρροή για τους «αρνητές»), δεν είχαμε μεγάλες κινητοποιήσεις σε γενικές γραμμές.

Ένα χρόνο μετά την εμφάνιση του κορωνοϊού στη χώρα, το ιθαγενικό κίνημα του Εκουαδόρ μέσω του κομματικού-μπράτσου του, του κόμματος Pachakutik, είδε τον υποψήφιό του να φτάνει μια ανάσα από τον β’ γύρο των εκλογών. Πρώτος βγήκε ο υποψήφιος που υποστηρίζει ο –ακόμα– εξόριστος Κορέα, ο οικονομολόγος Αντρές Αραούς (32%), με τον Γιάκου Πέρες, τον υποψήφιο του Πατσακούτικ, να βρίσκεται στη δεύτερη θέση μέχρι και την ολοκλήρωση της καταμέτρησης του 98% των ψήφων. Αυτό σημαίνει ότι το ιθαγενικό κίνημα θα είχε πολύ σοβαρές πιθανότητες να διεκδικήσει την Προεδρία της χώρας, με την ολοκλήρωση όμως της καταμέτρησης φαίνεται πως  προσπερνάει τον Πέρες ο εκπρόσωπος της νεοφιλελεύθερης δεξιάς, ο τραπεζίτης Γκιγιέρμο Λάσο, για περίπου 0.4%. Το ιθαγενικό κίνημα υποψιάζεται νοθεία, ζητάει επανακαταμέτρηση των ψήφων και εξετάζει και την κινητοποίηση «όπως τον Οκτώβρη». Αρχικά, φαινόταν να προτιμάται η αποχή από τις κινητοποιήσεις. Υπάρχει φόβος διασποράς του ιού τόσο στο ιθαγενικό κίνημα όσο και στην ευρύτερη κοινωνία της χώρας και οι υπεύθυνοι της CONAIE ήταν διστακτικοί στο να καλέσουν σε κινητοποιήσεις. Θεωρούσαν ότι έπρεπε να κρατηθεί γραμμή μη-πρόκλησης: μη πολιτικής πρόκλησης της ευρύτερης κοινωνίας και μη πρόκλησης διασποράς του ιού. Φαίνεται όμως ότι τελικά, έναν χρόνο μετά την εμφάνιση του κορωνοϊού στη χώρα, σιγά-σιγά το κάλεσμα σε κινητοποιήσεις κερδίζει έδαφος, και το «μούδιασμα» που προκάλεσε η πανδημία στα κοινωνικά κινήματα της χώρας, μόλις που αρχίζει να σπάει. 

Τσίτσα – Κοροναβίρους 1-0

Όταν πήγαμε μαζί με τον φωτογράφο Βαγγέλη Δασκαλάκη στην κοινότητα Σαραγιάκου, τέσσερις ώρες με κανό από την κοντινότερη πόλη, το Πούγιο (δρόμος δεν υπάρχει), ο κορωνοϊός ίσα που ακουγόταν στις ειδήσεις. Ήταν γνωστό ότι η κατάσταση στην Κίνα ήταν δύσκολη, ότι είχε αρχίσει να υπάρχει πρόβλημα στην Ιταλία, αλλά κανείς δε φαντάζονταν τι θα επακολουθούσε. Κάποια στιγμή υπήρξε μάλιστα μια εντολή του Υπουργείου Παιδείας για αναστολή των μαθημάτων, και θυμάμαι ότι η κοινότητα μαζεύτηκε στη συνέλευση για να το συζητήσει. Αποφασίστηκε να ανασταλούν τα μαθήματα για προληπτικούς λόγους και να απαγορευτεί η μετακίνηση από την κοινότητα στην πόλη και αντίστροφα. Σε εμάς επετράπη να παραμείνουμε, πρώτον γιατί ήμασταν ήδη εκεί πριν εμφανιστεί το πρώτο κρούσμα στο Εκουαδόρ, και δεύτερον γιατί θεωρήθηκε ότι θα ήμασταν πιο ασφαλείς εκεί, τέσσερις ώρες με κανό και κάμποσες με αυτοκίνητο από τις κύριες εστίες κορωνοϊού στη χώρα έως τότε, το Γουαγιακίλ και το Κίτο. Κάπου εκεί τέθηκε και το μεγάλο ζήτημα:

«Ωραία, αν απαγορεύσουμε τις μετακινήσεις από και προς την κοινότητα, κλείσουμε και τα σχολεία, με την τσίτσα τι κάνουμε; Γιατί αν κάνουμε όλα αυτά, αλλά συνεχίσουμε να πίνουμε τσίτσα και μάλιστα από την ίδια μουκάουα, τότε δεν υπάρχει καμία λογική.»

Η μουκάουα είναι μια γαβάθα από πηλό, φτιαγμένη από τις γυναίκες της κοινότητας και η τσίτσα... η τσίτσα είναι μεγάλη ιστορία!

Η τσίτσα είναι ένα ποτό που φτιάχνεται από γιούκα, μια ρίζα της Αμαζονίας που αποτελεί το βασικό διατροφικό προϊόν στην περιοχή, κάτι σαν το ρύζι για τους Κινέζους και τις πατάτες για τους Ιρλανδούς. Είναι πλούσια σε υδατάνθρακες και μετά από μια διαδικασία βρασμού και... μασήματος της γιούκα και ακολούθως φτυσίματός της σε ένα πάλι πήλινο «βαρέλι», το σάλιο κάνει τη ζύμωση και μετά από μια εβδομάδα περίπου δημιουργείται ένα ποτό με μικρό ποσοστό σε αλκοόλ, το οποίο αποτελεί το βασικό ποτό στην κοινότητα και λειτουργεί και ως υγρή τροφή. Στην οικογένεια που μας φιλοξενούσε έπιναν τσίτσα το πρωί αντί για γάλα, με τσίτσα τράταραν τους φιλοξενούμενους, και με τσίτσα τρέφονταν ανάμεσα στα ένα ή δύο γεύματα της ημέρας. Όπως καταλαβαίνετε λοιπόν το ζήτημα ήταν σημαντικό και διατροφικά και πολιτισμικά: στο Σαραγιάκου θα προτιμούσαν να πέσει ο ουρανός στο κεφάλι τους από το να σταματήσουν να πίνουν τσίτσα.

Αποφάσισαν όμως να παρακολουθούν την πορεία του ιού στη χώρα, και όταν εμφανιζόταν το πρώτο κρούσμα στην κοντινότερη πόλη, το Πούγιο, τότε με βαριά καρδιά θα σταματούσαν την τσίτσα. Στο μεσοδιάστημα, αποφάσισαν να στραφούν σε παραδοσιακές μεθόδους πρόληψης για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος και την αποφυγή του κορωνοϊού. Αποφασίστηκε λοιπόν οι παραδοσιακοί αρχηγοί κάθε οικισμού, οι Κουράκας, να ετοιμάσουν ένα ποτό με αγουαρδιέντε (το λεγόμενο νερό που βράζει, πολύ ισχυρό, επικίνδυνο και φτηνό αλκοόλ από ζαχαροκάλαμο) και εφτά φαρμακευτικά φυτά, και να πιεί από αυτό όλη η κοινότητα, και εμείς μαζί. Επίσης αποφασίστηκε να γίνει μια προσπάθεια αναβίωσης της συνήθειας της πόσης της Γουαγιούσα, που είχε εγκαταλειφθεί κυρίως από τους νεότερους. Στις ιθαγενικές κοινότητες της Αμαζονίας, πολύ νωρίς τα πρωινά τα μέλη της οικογένειας συνηθίζουν να ετοιμάζουν ένα ποτό βράζοντας κάποιες ρίζες, τη Γουαγιούσα, η οποία πολλές φορές προκαλεί εμετό, και θεωρείται ότι καθαρίζει έτσι το λαιμό αυτού που την πίνει. Η διαδικασία περιλαμβάνει και εξιστόρηση και προσπάθεια ερμηνείας των ονείρων καθενός, αλλά προϋποθέτει πολύ πρωινό ξύπνημα: 4.00 τα ξημερώματα, με αποτέλεσμα πολλοί να την εγκαταλείψουν «γιατί οι νέοι δεν θέλουν να ξυπνάνε πια αξημέρωτα».

Μείναμε στην κοινότητα μέχρι και τις 23 Μάρτη 2020. Εν τω μεταξύ, στις 16 Μάρτη το Εκουαδόρ έκλεισε τα σύνορά του, και στις 17 Μάρτη συνέβη η μεγαλύτερη πλημμύρα στη ζωντανή μνήμη του Σαραγιάκου. Το νερό του ποταμού ξεχείλισε, η στάθμη έφτασε σε ύψος τα 4 μέτρα ξεπερνώντας τα σπίτια, και εμείς, μαζί με όλη την υπόλοιπη κοινότητα βρήκαμε καταφύγιο στον κοντινότερο λόφο, με το νερό να φτάνει μέχρι το λαιμό μας, και βοηθώντας όσο μπορούσαμε τους ανθρώπους να βάλουν σε κανό παιδιά, ζώα, και υπάρχοντα για να σώσουν ό,τι προλάβουν. Μείναμε μαζί τους, σε τοπίο βιβλικής καταστροφής, τρώγαμε ό,τι τρώγανε, πίναμε ό,τι πίνανε, και τους βοηθήσαμε να αδειάσουν τα σπίτια τους από τη λάσπη όταν το νερό υποχώρησε. Μετά, τόσο για να μην είμαστε βάρος, όσο και για να μπορέσουμε να βρούμε την έξοδο προς την Ελλάδα, τους αποχαιρετήσαμε και φύγαμε, πάλι με κανό, για το Πούγιο και μετά από πολλές περιπέτειες και για το Κίτο. Παραμείναμε όμως σε επαφή με τους ανθρώπους της κοινότητας, και παραμένουμε και σήμερα.

Δυστυχώς, και συγγνώμη που το χαλάω στους «πατσαμαμίστας», οι μέθοδοι της παραδοσιακής ιατρικής δε βοήθησαν και πολύ. Λίγους μήνες αργότερα, το 30% της κοινότητας είχε προσβληθεί από τον ιό. Η απόφαση της μη μετακίνησης από και προς την πόλη δεν τηρήθηκε, και σύντομα είχαμε και τον πρώτο νεκρό. Έναν ηλικιωμένο –τον Τσαρλς Μπρόνσον του Σαραγιάκου– που προσεβλήθη από τον ιό, και επειδή το αεροπλανάκι που έπρεπε να έρθει να τον μεταφέρει στην πόλη επειγόντως, φοβήθηκε να το κάνει –υπήρχε μόνο ένας πιλότος και δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν να προσβληθεί από τον ιό– ο άνθρωπος πέθανε μετά από λίγο. Η κοινότητα αποφάσισε να μετακινηθούν όλοι για λίγο από το χωριό πηγαίνοντας στις «πουρίνας» τους, τα σπίτια που έχει κάθε οικογένεια πιο βαθιά μέσα στη ζούγκλα, μακριά από οποιονδήποτε οικισμό, και να συσταθεί μια ομάδα νέων που –τηρώντας τα μέτρα υγιεινής– θα αναλάμβανε να πηγαίνει φαγητό και βοήθεια στους ηλικιωμένους. Επίσης έγινε προσπάθεια να βρεθούν κι άλλα φαρμακευτικά φυτά, πιο βαθιά στη ζούγκλα, για να δοκιμαστούν και εκείνα.

Αναμονή

Εγώ έζησα περισσότερο τις συνθήκες σε μια κοινότητα ιθαγενών Κίτσουας του Αμαζονίου, είναι όμως πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, ένας ιός μπορεί μέσα σε λίγους μήνες να φτάσει από την Κίνα μέχρι τον Ισημερινό, τέσσερεις ώρες με κανό από την κοντινότερη πόλη. Το γνωστό φτερούγισμα της πεταλούδας στην Κίνα, σε μια βιοπολιτική εκδοχή. Φεύγοντας από την κοινότητα, από την εμπειρία μου στον Ισημερινό κρατάω δύο διαφορές σε σχέση με την καραντίνα στην Ελλάδα: α) στον Ισημερινό, επειδή υπήρχαν μεγάλοι αριθμοί νεκρών, δεν υπήρχαν τόσοι αρνητές όσοι στην Ελλάδα και β) παρότι τα μέτρα που πάρθηκαν ήταν δέκα φορές αυστηρότερα, δεν απετράπη η εξάπλωση του ιού – ίσως περιορίστηκε σχετικά. 

Σε σχέση με τα κοινωνικά κινήματα, τόσο στη Λατινική Αμερική όσο και στην Ευρώπη, οι συνθήκες που έφερε η πανδημία και η καραντίνα είναι πρωτόγνωρες. Διέκοψαν κινηματικές πολιτικές διαδικασίες και αναστάτωσαν παραδοσιακούς τρόπους ζωής και συνήθειες σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αν υπάρχει μια τάση που παρατηρούμε στα κοινωνικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής, είναι μια στάση αναμονής, και μια προσπάθεια τόσο αυτοπροστασίας όσο και επίδειξης υπευθυνότητας, για να μη χαθούν κεκτημένα αγώνων του παρελθόντος, πάντα όμως με το βλέμμα στις εξελίξεις του παρόντος. Και, φυσικά, με μια ετοιμότητα αντίδρασης, με όρους που συνεχώς επαναδιαπραγματεύονται και εξαρτώνται από τις εξελίξεις τόσο στο πολιτικό, όσο και στο υγειονομικό μέτωπο.

*Ο Λεωνίδας Οικονομάκης είναι διδάκτωρ Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας (European University Institute-EUI). Έχει υπάρξει διδάσκων/ερευνητής στο τμήμα Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Durham, στη Scuola Normale Superiore της Πίζα, στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, καθώς και στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία» του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Είναι επίσης ράπερ στο ελληνικό χιπ-χοπ σχήμα «Social Waste» και συγγραφέας του βιβλίου Political Strategies and Social Movements in Latin America: The Zapatistas and Bolivian Cocaleros (Palgrave Macmillan, 2019), η ελληνική μετάφραση του οποίου εκδόθηκε από τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» με τον τίτλο Σαν τον Ζαπάτα και τον Τσε: Οι Zapatistas και οι Βολιβιανοί cocaleros (2020).