Γνωρίσαμε τον Ρενώ Γκαρσιά [Renaud Garcia] τον Μάρτιο του 2018, όταν επισκέφτηκε την Ελλάδα με αφορμή το διεθνές συνέδριο που έλαβε χώρα στη Νομική της Αθήνας για τα 100 χρόνια από τη Ρωσική Επανάσταση. Τότε, του είχαμε πάρει μια σύντομη συνέντευξη, μέσω της οποίας προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε ορισμένες βασικές πτυχές της σκέψης του. Σήμερα, τρία χρόνια αργότερα, νομίζουμε πως έχει νόημα να επανέλθουμε στον διάλογο μαζί του ̶ έναν διάλογο που συνεχίστηκε και στο πλαίσιο του έκτου τεύχους μας, στο οποίο εκείνος συνεισέφερε ένα κείμενο με θέμα τις ανθρωπολογικές ρίζες της αναρχίας.
Αφορμή δεν αποτελεί μόνο το γεγονός ότι μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων ο συλλογικός τόμος με τα πρακτικά του προαναφερθέντος συνεδρίου, στις σελίδες του οποίου περιλαμβάνεται και ένα σημαντικό κείμενο του Ρενώ Γκαρσιά με θέμα τον ρώσο οικονομολόγο Αλεξάντερ Τσαγιάνοβ και την οικονομία των χωρικών· επιπρόσθετα, λίγους μήνες νωρίτερα, οι ίδιες εκδόσεις είχαν θέσει στη διάθεση του αναγνωστικού κοινού και το πρώτο βιβλίο του γάλλου συγγραφέα στα ελληνικά, σε μετάφραση του Γιώργου Χαρλαμπίτα. Το σύντομο αυτό πόνημα, με τον χαρακτηριστικό τίτλο Ο Πιοτρ Κροπότκιν και η οικονομία της αλληλοβοήθειας, αποτελείται από δύο μέρη: προηγείται μια σχετικά εκτενής ανάλυση του Γκαρσιά για το κροποτκιανό έργο ̶ με το οποίο ο ίδιος ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια, καθώς η σκέψη του Κροπότκιν έχει μεταξύ άλλων αποτελέσει και το θέμα της διατριβής του ̶ και ακολουθεί μια ανθολογία χαρακτηριστικών αποσπασμάτων από το έργο του «αναρχικού πρίγκιπα».
Έχοντας μελετήσει το βιβλίο, θέσαμε στον συγγραφέα του ορισμένα ερωτήματα αναφορικά με διάφορα σημεία που τράβηξαν την προσοχή μας. Τη συνέντευξη μετέφρασε από τα γαλλικά η Λία Καράμπινα.
Στο βιβλίο σου επικεντρώνεσαι μεταξύ άλλων στη σχέση του Κροπότκιν με τον Δαρβίνο. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, υποστηρίζεις πως η θεωρητική χειρονομία του Κροπότκιν δεν συνίσταται μόνο σε μια διόρθωση των δαρβινικών θέσεων, αλλά και σε μια επανοικειοποίηση του έργου του Δαρβίνου, μέσω της απόδοσης έμφασης στο βιβλίο του Η Καταγωγή του Ανθρώπου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ιδέα της αλληλοβοήθειας εντοπίζεται κατά κάποιον τρόπο ήδη στα δαρβινικά γραπτά; Κι αν ναι, ποια είναι η βασική συνεισφορά του Κροπότκιν στο εν λόγω ζήτημα;
Η ιδέα της ένωσης στο πλαίσιο του αγώνα για την ύπαρξη εξετάζεται στο πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου Η Καταγωγή του Ανθρώπου. Ο Δαρβίνος παρουσιάζει εκεί την έννοια της «ομαδικής επιλογής». Ας πάρουμε το παράδειγμα μιας φυλής. Σε μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο ατόμων της ίδιας φυλής, αυτός που είναι ο πιο αφοσιωμένος, ο πιο συμπαθής ή ο πιο θαρραλέος δεν είναι απαραίτητο ότι θα υπερισχύσει έναντι του άλλου. Πιθανώς μάλιστα θα είναι ο χαμένος της υπόθεσης, εάν ο άλλος είναι, ας πούμε, πιο δυνατός. Ας αναλογιστούμε τώρα τον συνολικό αριθμό ατόμων της ίδιας φυλής και ας υποθέσουμε ότι όλα τα μέλη εφαρμόζουν στις μεταξύ τους σχέσεις τις ίδιες ποιότητες (αφοσίωση, συμπάθεια, κ.λπ.). Η εν λόγω φυλή θα επικρατήσει έναντι μιας άλλης φυλής, της οποίας τα μέλη είναι λιγότερο δεμένα. Έτσι λοιπόν, ο Δαρβίνος γράφει: «μια φυλή που περιλαμβάνει πολυάριθμα μέλη τα οποία [...] είναι έτοιμα να βοηθήσουν το ένα το άλλο και να θυσιαστούν για το κοινό καλό, θα βγει νικήτρια απέναντι στις περισσότερες φυλές. Και αυτό είναι μέρος της φυσικής επιλογής».
Ο Κροπότκιν αναδιατυπώνει αυτή την ιδέα: η αλληλοβοήθεια είναι ένας παράγοντας της εξέλιξης, καθώς τα αποτελέσματά της (η ομάδα που λόγω των χαρακτηριστικών της υπερασπίζεται το κοινό καλό) ευνοούνται στο πλαίσιο της επιλογής. Αφήνω εδώ κατά μέρος τα προβλήματα που ανέκυψαν από αυτή τη θέση της ομαδικής επιλογής στην ιστορία του δαρβινισμού (διότι, κανονικά, σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού και επιλογής ο αλτρουισμός δεν ωφελεί). Ακόμη κι αν σταθούμε στην αναδιατύπωση αυτής της ιδέας από τον Κροπότκιν, πάλι τίθενται ορισμένα προβλήματα. Στην πραγματικότητα, μπορούμε κάλλιστα να σκεφτούμε μια ομαδική επιλογή, στο πλαίσιο της οποίας τα άτομα που θυσιάζονται λιγότερο από τα άλλα ή εκείνα που έχουν λιγότερη ενέργεια να συνεισφέρουν στον κοινό σκοπό, θα εξαλείφονταν προοδευτικά. Αυτό θα συνέβαινε για να δυναμώσει η ενότητα και η συνοχή της ομάδας. Όμως σε αυτήν την περίπτωση, η συνοχή μπορεί να περάσει μέσα από την ενδογαμία, την εξάλειψη των λιγότερο εύρωστων· εν ολίγοις, μέσα από τη συγκρότηση μιας σθεναρής φυλής, που αντιπαρατίθεται στις υπόλοιπες και ο σκοπός της είναι να κυριαρχήσει. Το 1883, αυτή η αντίληψη παρήγαγε τις έννοιες του «φυλετικού πολέμου» και του «συγγενισμού» [Syngenismus] του πολωνού κοινωνιολόγου Λούντβιχ Γκούμπλοβιτς. Πρόκειται για τη μήτρα της ευγονικής σκέψης, που θα βρει με φυσικό τρόπο την έκφρασή της στους κόλπους του ναζισμού.
Ποια είναι, λοιπόν, η συμβολή του Κροπότκιν; Χρησιμοποιεί τη θεματική της ομαδικής επιλογής, αλλά δείχνει ότι η αλληλοβοήθεια δεν αποτελεί έναν πραγματικό παράγοντα της εξέλιξης παρά μόνο όταν γενικεύεται πέραν των ορίων της ομάδας. Υπάρχει μάλιστα μια σχέση ανάμεσα στην πρακτική της αλληλοβοήθειας και την ανάπτυξη των ικανοτήτων της συνείδησης. Κάτι που συνεπάγεται την ανταλλαγή ιδεών μεταξύ των ομάδων, την ικανότητα να αντλήσουμε έμπνευση από τους θεσμούς που δημιουργούν άλλοι λαοί (πρέπει να διαβάσει κανείς τις εργασίες του γεωγράφου Κροπότκιν για να πειστεί) και τη δυνατότητα τροποποίησης και διευθέτησης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών στις οποίες ζουν οι ανθρώπινες ομάδες (αυτός είναι ο λόγος που Η Αλληλοβοήθεια αποτελεί στην πραγματικότητα μια φυσική ιστορία των παραδόσεων αλληλοβοήθειας, από το πρωτόγονο κλαν μέχρι τις εργατικές συνομοσπονδίες, κάνοντας ένα πέρασμα από τις κοινότητες των χωρικών και τις συντεχνίες του μεσαίωνα).
Μία ακόμη σημαντική μορφή στο σύμπαν του Κροπότκιν ήταν ο Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, με τη θεωρία του για τους νόμους που διέπουν την ανάπτυξη του ανθρώπινου πληθυσμού. Βρήκαμε ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι, ενώ αντιτίθεσαι, από κοινού με τον Κροπότκιν, στα πολιτικά συμπεράσματα του Μάλθους, δείχνεις να παραδέχεσαι ότι πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη την προβληματική που σχετίζεται με το μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού. Αναδεικνύεις μάλιστα την ιστορία μερικών αναρχικών μορφών και ομάδων, όπως η Έμμα Γκόλντμαν ή οι νεο-μαλθουσιανοί, που προσπάθησαν να πειραματιστούν με την έννοια της συνειδητής μητρότητας. Θα θέλαμε να μάθουμε τις σκέψεις σου πάνω σε αυτό το ζήτημα.
Ας θυμηθούμε αρχικά το περιεχόμενο των «νόμων του πληθυσμού» του Μάλθους, άγγλου οικονομολόγου που δημοσίευσε το 1798 το Δοκίμιο για την αρχή του πληθυσμού: όταν αφεθεί ανεξέλεγκτος, ο ανθρώπινος πληθυσμός έχει την τάση να αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, ενώ η αύξηση των διατροφικών πόρων συντελείται μόνο με βάση μια αριθμητική πρόοδο. Υπάρχει λοιπόν μια τάση που ορίζει ότι η τροφή δεν θα επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού. Η αύξηση του πληθυσμού πρέπει συνεπώς να ρυθμιστεί είτε από φυσικές αιτίες (λιμοί, καταστροφές, επιδημίες) είτε από κοινωνικές αιτίες (φτώχεια, νομοθεσία). Βλέπουμε έτσι καθαρά από πού άντλησε έμπνευση ο Δαρβίνος για το μοντέλο του σχετικά με την επιλογή σε ένα περιβάλλον υπερπληθυσμού. Στον τομέα της οικονομίας, η θέση του Μάλθους δικαιολογεί την απόσυρση της δημόσιας βοήθειας στους φτωχούς (τους προλετάριους, από το λατινικό proles: αυτοί που δεν έχουν άλλο πλούτο από τον αριθμό των απογόνων τους), με σκοπό να μην παρακωλυθεί η λειτουργία των φυσικών νόμων. Αυτοί οι «νόμοι» δικαιολογούν λοιπόν τις πολιτικές ενός άγριου φιλελευθερισμού.
Κάθε φορά που αναφερόμαστε στα «μαλθουσιανά» προβλήματα, όπως ο υπερπληθυσμός ή το οικολογικό βάρος των ανθρώπων, τα φαντάσματα αυτού του ανελέητου δόγματος επιστρέφουν. Στη Γαλλία, αυτό είναι σαφές στους κόλπους της «αριστεράς»: υπάρχει μια δυσφορία από τη στιγμή που κάποιος διατυπώνει τη σκέψη ότι η αύξηση του πληθυσμού αποτελεί καθαυτή ένα πρόβλημα. Είναι αλήθεια πως υπάρχει μια ολόκληρη αντιμαλθουσιανή παράδοση, ιδιαίτερα αξιοσέβαστη, στον αναρχικό και τον σοσιαλιστικό χώρο: ο Γουίλιαμ Γκόντγουιν (που αντιπαρατίθεται ευθέως με τον Μάλθους), ο Προυντόν, ο Ρεκλύ, ο Κροπότκιν, ή ακόμη ο Μάρεϊ Μπούκτσιν. Ποιος λοιπόν θα έθετε κάποιο ζήτημα; Υπάρχουν πολλά επιχειρήματα: αρχικά, το γεγονός ότι εντός του παγκόσμιου πληθυσμού υπάρχουν οπωσδήποτε κάποια άτομα και μέλη συγκεκριμένων τάξεων που ευθύνονται περισσότερο από τους υπολοίπους για την καταστροφή του περιβάλλοντος· στη συνέχεια, αν πρέπει να μειώσουμε τον πληθυσμό, πώς να το κάνουμε; Σε ποιους θα στοχεύσουμε αρχικά; Και με βάση ποια κριτήρια; Τι είναι αυτό που θα εμποδίσει να τεθούν περιορισμοί στη βάση εθνικών ή κοινωνικών κριτηρίων (εναντίον των μεταναστών και των φτωχών); Πράγμα που ξαναβάζει στο παιχνίδι τον αυταρχισμό του κράτους και, όπως βλέπετε, μια ομαδική επιλογή που θα τίθεται σε εφαρμογή από το κράτος (ευγονική). Τέλος, ορισμένοι θα πουν ότι αυτό που προκαλεί το πρόβλημα δεν είναι ο παγκόσμιος πληθυσμός, αλλά η συγκέντρωσή του στα αστικά κέντρα σε βάρος της επαρχίας. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, απέναντι στις τεράστιες και υπερπληθείς μητροπόλεις, υπάρχει ανάμεσα στα νοτιοδυτικά και τα βορειοανατολικά η λεγόμενη «διαγώνιος του κενού» ή ακόμη τη «Γαλλία της περιφέρειας», που πάσχει από την ερήμωση τόσο σε πληθυσμιακό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο βασικών υπηρεσιών (καφέ, ταχυδρομεία, ιατρεία, κρεοπωλεία, φούρνοι).
Αυτό είναι ένα από τα σημεία που φέρνει σε αντιπαράθεση τους υποστηρικτές της κοινωνικής οικολογίας (που ακολουθούν την παράδοση του Μπούκτσιν) με εκείνους της λεγόμενης βαθιάς οικολογίας, που θεωρείται μισανθρωπική και αντι-ανθρωπιστική. Είναι αλήθεια ότι τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 στις ΗΠΑ, τα μέλη της ακτιβιστικής ομάδας Earth First! υποστήριξαν ορισμένες ανησυχητικές θέσεις, καθώς βασίζονταν στους λιμούς και τις ασθένειες για να εξαλείψουν τα ανθρώπινα παράσιτα – τα οποία, όλως παραδόξως, τα εντόπιζαν πάντοτε στην Αφρική και όχι στη Μοντάνα ή το Βερμόντ. Εντούτοις, παρόλο που το ζήτημα είναι πολιτικά ακανθώδες, θεωρώ ότι δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη σκέψη πάνω σε αυτό. Κάποιοι, που αναμένουν την καταστροφή, αναρωτιούνται γιατί να κάνει κάποιος παιδιά σε έναν κόσμο που οδεύει προς την καταστροφή. Δεν συγκαταλέγομαι σε αυτούς. Πιστεύω περισσότερο πως το μαλθουσιανό ερώτημα θέτει το πρόβλημα της ενέργειας που απαιτείται για την ανθρώπινη ζωή στις υπερ-τεχνολογικές κοινωνίες μας. Μας ωθεί να λάβουμε υπόψη την έσχατη υλική βάση όλων μας των πράξεων και τα όρια που επιβάλλονται σε κάθε κοινωνική αλλαγή. Κάθε κοινωνικό όραμα, και τελικά κάθε ουτοπία, οφείλει να αντιμετωπίσει αυτό το συγκεκριμένο ερώτημα. Ειδάλλως, παραμένει ένα ωραίο, αλλά αφηρημένο πλάνο.
Όσο για την Έμμα Γκόλντμαν και τους «νεο-μαλθουσιανούς», το διακύβευμα ήταν διαφορετικό. Επρόκειτο για τη χρήση του περιορισμού των γεννήσεων από μια σκοπιά φεμινιστική (επανοικειοποίηση του σώματος και της μητρότητας εκ μέρους των γυναικών ̶ στον βαθμό τουλάχιστον που επιθυμούσαν κάτι τέτοιο) και γενικότερα πολιτική: μείωση των γεννήσεων σήμαινε λιγότερη τροφή για τα κανόνια, λιγότερο εργατικό δυναμικό και μικρότερο ποίμνιο. Είχαμε λοιπόν να κάνουμε με ένα εργαλείο ενάντια στην τριπλή συμμαχία του στρατού, του κεφαλαίου και της εκκλησίας.
Το βιβλίο σου έχει επίσης έντονες πολιτικές συνδηλώσεις. Αναδεικνύεις τον πολιτικό παλμό που διατρέχει το έργο του Κροπότκιν. Ποια είναι, λοιπόν, τα στοιχεία και οι έννοιες που εντοπίζονται στα κείμενα του στοχαστή και μπορούν να φανούν χρήσιμα σε ένα πολιτικό κίνημα που εμπνέεται από την ιδέα της αποανάπτυξης;
Ο Κροπότκιν έχει μια ποιότητα (ή ένα ελάττωμα ̶ τα πάντα εξαρτώνται από την οπτική μας γωνία): σκέφτηκε το μετα-τον-καπιταλισμό. Στο έργο του Η κατάκτηση του ψωμιού βρίσκουμε ορισμένα λεπτομερή σχέδια κοινωνικής, οικονομικής και τεχνικής αναδιοργάνωσης για την επόμενη μέρα μιας κοινωνικής επανάστασης. Μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία από εκεί, εννοείται, κρατώντας ωστόσο κατά νου ένα πράγμα: ο Κροπότκιν, όπως και πολλοί άλλοι στοχαστές, δεν κατάφερε να υπερβεί την εποχή του. Έτσι, δεν εγκατέλειψε ποτέ την τάση ενός ορισμένου επιστημονισμού. Πίστευε πως ήταν δυνατόν να εφευρεθούν βιομηχανικές τεχνολογίες ιδιαίτερα παραγωγικές και αποτελεσματικές, τεχνολογίες τις οποίες μια κοινότητα θα μπορούσε να τις οικειοποιηθεί σε μικρή κλίμακα, διαφυλάσσοντας παράλληλα τη χειροτεχνία (έτσι, για παράδειγμα, προσάπτει στον σοσιαλιστή φίλο του Γουίλιαμ Μόρις ότι στο έργο του Νέα από το πουθενά δεν αντιλήφθηκε την ιδιοφυΐα της μηχανής). Πάνω απ’ όλα, ο Κροπότκιν καταπιάστηκε με επιφανειακό τρόπο με το ζήτημα της ενέργειας, μολονότι η βασική του συμβολή συνίσταται στο ότι επανεισήγαγε το κοινωνικό στο φυσικό (ενάντια στους μαρξιστές) ή, καλύτερα, τις ανθρώπινες συναλλαγές στο φυσικό τους περιβάλλον. Στο βιβλίο του Η κατάκτηση του ψωμιού καλεί τον σύγχρονο καλλιεργητή να «κουμαντάρει» το έδαφος, «αψηφώντας» το κλίμα και τις εποχές.
Κατά τα λοιπά όμως, όλα όσα γράφει σχετικά με την ισορροπία μεταξύ χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας, την αναγκαιότητα, πριν από οτιδήποτε άλλο, διαβούλευσης αναφορικά με τις ανάγκες μας και τα επίπεδα κατανάλωσης, την επανεφεύρεση της κοινότητας (μέσα από την ιστορία του ευρωπαϊκού μεσαίωνα), όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά. Αναπτύσσει, επιπλέον, μια πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα σχετικά με την αδυνατότητα ποσοτικοποίησης της εργασίας, από τη στιγμή βέβαια που θα λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ο άνθρωπος εγγράφεται σε μια κοινωνία: κάθε επιστημονική μέτρηση της εργασίας είναι αφηρημένη, διότι κάθε δραστηριότητα λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα κληρονομημένο κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο βρίσκεται ενσαρκωμένη η τεχνογνωσία εκατομμυρίων ανθρώπων. Συνεπώς, είναι δύσκολο να πούμε επακριβώς σε ποιον ανάγεται τι.
Ο Κροπότκιν υποστήριζε την ιδέα της συνέχειας μεταξύ φύσης και κοινωνίας. Στο έργο του, επιστήμονες όπως ο φίλος του Ελιζέ Ρεκλύ, διάσημος γεωγράφος, ή ο βιολόγος Τόμας Χάξλεϊ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Κατά τη γνώμη σου, πού στοχεύει ο Κροπότκιν; Στη θεμελίωση της ηθικής και της πολιτικής στη βιολογία ή στην τοποθέτηση μιας διαφορετικού τύπου ερμηνευτικής στην καρδιά της βιολογίας;
Ο ρητός του στόχος είναι χωρίς αμφιβολία ο πρώτος: η θεμελίωση της πολιτικής και της ηθικής στη βιολογία. Το βασικό του κείμενο γι’ αυτό το ζήτημα είναι το Η σύγχρονη επιστήμη και η αναρχία. Πρόκειται για μια προσπάθεια να υπερασπιστεί την αναρχία ως την αναγκαία κορύφωση των εξελικτικών τάσεων του έμβιου όντος. Αυτό είναι κάτι συζητήσιμο, διότι το γεγονός ότι εντοπίζουμε στα έμβια όντα συμπεριφορές που διέπονται από την αλληλοβοήθεια δεν σημαίνει ότι πρέπει στο κοινωνικό επίπεδο να προκύψει η αναρχία. Παραπέμπω εδώ στη φιλοσοφική κριτική της «νατουραλιστικής πλάνης» (Τζωρτζ Έντουαρντ Μουρ). Ωστόσο, σε άλλα έργα μου που κυκλοφορούν στα γαλλικά, προσπάθησα να δείξω ότι η συγκεκριμένη απόπειρα του Κροπότκιν είναι την ίδια στιγμή πιο εκλεπτυσμένη και μας αναγκάζει τουλάχιστον να ξανασκεφτούμε την ιδέα της (ανθρώπινης) φύσης, την οποία έχουν απορρίψει τα «κατασκευασιοκρατικά» ρεύματα.
Έχοντας πει
αυτά, η δεύτερη πρόθεση που αναφέρατε είναι ιδιαίτερα ελκυστική. Διαβάζοντας
μια σειρά άρθρων που έγραψε ο Κροπότκιν στην επιθεώρηση Nineteenth Century,
ανάμεσα στο 1910 και το 1919, βλέπουμε πράγματι το πώς προσεγγίζει μια
πρωτότυπη αντίληψη περί του εμβίου. Στην πραγματικότητα, μιλάει όλο και
λιγότερο για τη φυσική επιλογή και στρέφεται προς τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα
στους οργανισμούς, τις κοινωνίες των έμβιων όντων και το περιβάλλον τους. Πηγαίνει
από τον Δαρβίνο στον Λαμάρκ. Στην Αλληλοβοήθεια (1902), δεν επιμένει ιδιαίτερα σε αυτό το σημείο και κατά τα λοιπά δεν δείχνει
να αναγνωρίζει τη βοήθεια μεταξύ των ειδών (αμοιβαιότητα). Ανάμεσα στο 1910 και 1919,
παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο οι ζωντανοί οργανισμοί εξελίσσονται και
γίνονται πιο περίπλοκοι ανταποκρινόμενοι στο περιβάλλον τους, αλλά και τον
τρόπο με τον οποίο συνεισφέρουν με τη σειρά τους στη διαμόρφωσή του. Και,
κυρίως, δείχνει πώς τα χαρακτηριστικά που προκύπτουν από αυτή την επίδραση του
περιβάλλοντος σταθεροποιούνται για να κληρονομηθούν στη συνέχεια στους
απογόνους. Με άλλα λόγια, βλέπουμε την ανάδυση της ιστορίας μέσα στη φύση. Ο
Κροπότκιν μάχεται ενάντια στους υποστηρικτές του δόγματος «τα πάντα είναι
γενετική» (εκείνη την εποχή γινόταν λόγος για το σπερματικό πλάσμα, κυρίως από τον
Βάισμαν[1])
και σε όσους το χρησιμοποιούν την ίδια περίοδο στην Αγγλία για να εισαγάγουν
την ευγονική. Η αποκατάσταση των θεωριών του Λαμάρκ έχει καθοριστική σημασία,
διότι σύμφωνα με αυτόν, οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στα είδη οδηγούν στην αμοιβαία
προσαρμογή και σε μια πληθυσμιακή σταθερότητα, με άλλα λόγια σε μια οικολογική ισορροπία. Αυτό δεν σημαίνει
ότι δεν υπάρχει ανταγωνισμός και ότι τα έμβια όντα δεν πρέπει να προσαρμοστούν και
παθητικά στο περιβάλλον τους. Αλλά ο δαρβινισμός δεν δεχόταν κανέναν
συμβιβασμό. Αντικατέστησε και συγκάλυψε, με την ανάπτυξη της γενετικής των
πληθυσμών, την οπτική του Λαμάρκ κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Σήμερα όμως,
επιστρέφουμε σε αυτή την οπτική, με την ανάδυση της επιγενετικής, που σκέφτεται
την εξέλιξη των έμβιων όντων με όρους σχέσης ανάμεσα στην κληρονομικότητα και
το περιβάλλον. Πρόκειται, εν ολίγοις, για την εκδίκηση του Κροπότκιν, ο οποίος,
από αυτή τη συγκεκριμένη σκοπιά, χαρακτηριζόταν από μια οικολογική διαίσθηση.
[1] Ο γερμανός βιολόγος August Weismann (1834-1914) υποστήριξε την ιδέα ότι τα χαρακτηριστικά που μεταβιβάζουν οι οργανισμοί στους απογόνους τους έχουν να κάνουν μόνο με τη σειρά των γαμετών. Έτσι, απέρριψε την ιδέα της μεταβίβασης επίκτητων χαρακτηριστικών, η οποία απαντά στο έργο του Δαρβίνου (Σ.τ.Μ.).
