Ένας πλούσιος άντρας στην αρχαία Αίγυπτο δεν θα είχε διανοηθεί ποτέ να ξεπεράσει
μια κρίση στη σχέση του πηγαίνοντας με τη γυναίκα του διακοπές στη Βαβυλώνα.
Αντίθετα, μπορεί να της είχε χτίσει τον πολυτελή τάφο που πάντα ήθελε.
Y.N.Harari
Τον περασμένο Δεκέμβριο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Μ. Λαλιώτη το -best seller στο εξωτερικό- βιβλίο του Ισραηλινού καθηγητή Yuval Noah Harari με τον τίτλο: Sapiens. Μια σύντομη ιστορία της ανθρωπότητας. Σε κάτι περισσότερο από 400 σελίδες γεμάτες από συγκλονιστικές λεπτομέρειες, γραμμένες σε ύφος απλό και ενίοτε χιουμοριστικό, με αναφορές που ξεκινούν από τον Χαμουραμπί και φτάνουν μέχρι τη Μαρί Κιουρί, τον Λένιν ή τον Χόμερ Σίμσον, ο Harori προσπαθεί να ανακατασκευάσει την ιστορία του sapiens, από τότε που ήταν απλώς ένα καθόλου ξεχωριστό είδος του γένους homo, μέχρι και τις μέρες μας.
Σε αυτή την εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων διαδρομή, εντοπίζει τρεις κύριους σταθμούς: α) την Γνωσιακή Επανάσταση β) την Αγροτική Επανάσταση γ) την Επιστημονική Επανάσταση. Κι αν το τι έγινε στη δεύτερη και στην τρίτη περίπτωση είναι σε γενικές γραμμές γνωστό*, συνεπώς το βιβλίο του Harari μάς προσφέρει απλώς χρήσιμες ερμηνείες, πληροφορίες και προεκτάσεις, η πρώτη Επανάσταση, η Γνωσιακή παραμένει εν πολλοίς άγνωστη και ανεξερεύνητη.
Εδώ, η ανακατασκευή που προτείνει ο συγγραφέας παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ως κρυφό συστατικό που έβγαλε τον άνθρωπο από την περίπου ζωική κατάσταση, δίνοντάς του τη δυνατότητα να φτιάξει μια γλώσσα που πηγαίνει πέρα από το αμιγώς λειτουργικό (που δεν λέει, δηλαδή, όπως η "γλώσσα" των μαϊμούδων, μόνο "προσοχή, αετός!" ή "προσοχή, λιοντάρι"), να δημιουργήσει θεσμούς, να ιδρύσει μεγάλες κοινότητες συνεργασίας και, τελικά, να κατακτήσει τον κόσμο, παρουσιάζεται όχι κάποια αύξηση του όγκου του εγκεφάλου ή κάποια γενετική αλλαγή, αλλά η φαντασία. Η φαντασία υπήρξε κατά τη γνώμη του Harari το χαρακτηριστικό του ανθρώπου που τον ξεχώρισε από τα άλλα είδη. Η ικανότητα να σκέφτεσαι και να μιλάς για πράγματα που δεν υπάρχουν, η δυνατότητα να θέτεις τι αντί τινός, quid pro quo, είναι απαραίτητη για την ύπαρξη κάθε θεσμού, ακόμη και των πολύ βασικών, που στις μέρες μας θεωρούμε ότι δεν έχουν τίποτα το ποιητικό ή φαντασιακό. Το εμπόριο, λόγου χάρη, αν δεν είναι αυστηρά ανταλλακτικό, προϋποθέτει την ύπαρξη του χρήματος, δηλαδή τη θεώρηση ενός πράγματος (ενός κοχυλιού, ενός κομματιού χαρτιού ή μετάλλου) ως κάτι που δεν είναι!
Από τη στιγμή της ανάπτυξης της φαντασίας, που τοποθετείται από τον συγγραφέα στο διάστημα ανάμεσα στο 70.000 και το 30.000 πΧ, "η ιστορία διακήρυξε την ανεξαρτησία της από τη βιολογία" (σελ 49). Το γονιδίωμα "παρακάμθηκε", με την έννοια ότι το DNA δεν είναι πια ο απόλυτος κυρίαρχος (σελ45) και ότι μια αμιγώς βιολογική προσέγγιση των ανθρώπινων κοινωνιών καθίσταται, από εκείνο το σημείο και μετά, ριζικά ανεπαρκής. Ο Harari καταφέρνει με αυτόν τον τρόπο ένα γερό χτύπημα στον άκρατο θετικισμό της εποχής μας, χρησιμοποιώντας μάλιστα εργαλεία όχι φιλοσοφικά, αλλά, θα λέγαμε, ανθρωπολογικά. Με τα λόγια του ίδιου, "οι φλογερές αντιπαραθέσεις σχετικά με τον "φυσικό τρόπο ζωής" του χόμο σάπιενς δεν καταφέρνουν να δουν το πιο βασικό. Από τη Γνωσιακή Επανάσταση και μετά, δεν υπάρχει κάποιος φυσικός τρόπος ζωής για τους σάπιενς. Υπάρχουν μόνο πολιτισμικές επιλογές, μέσα από ένα ασύλληπτα μεγάλο φάσμα δυνατοτήτων" (σελ 57)
Μάλιστα, παρά το πρωτίστως ανθρωπολογικό ενδιαφέρον του βιβλίου, ο Harari δεν διστάζει να προχωρήσει και στις πολιτικές συνέπειες των θέσεών του. Υποστηρίζει ότι φαντασιακοί δεν ήταν μόνο οι μύθοι των αρχαίων τροφοσυλεκτών ή γεωργών· φαντασιακές είναι και οι σημερινές ή και οι μελλοντικές κοινωνικές κατασκευές, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα έθνη, το δολάριο, τα κράτη, ο καπιταλισμός ή ο σοσιαλισμός. Έρχεται έτσι κοντά στις θέσεις του Καστοριάδη, του Άντερσον, αλλά και της Άρεντ, η οποία μάλιστα έχει επίσης εκδοθεί από τις εκδόσεις αλεξάνδρεια. Παραδείγματος χάρη, όποιος έχει διαβάσει το εξαιρετικό Περί Βίας της φιλοσόφου, που κυκλοφορεί από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, θα συμφωνούσε ότι η Άρεντ σίγουρα θα προσυπέγραφε τις παρακάτω διατυπώσεις: "η φαντασιακή τάξη δεν μπορεί να διατηρηθεί αποκλειστικά μέσω της βίας. Χρειάζεται και ορισμένους πιστούς. Ο πρίγκιπας Ταλεϊράνδος (…) [είπε]: "Μπορείς να κάνεις πολλά πράγματα με τις ξιφολόγχες, αλλά είναι μάλλον άβολο να κάθεσαι πάνω τους". Ένας μόνο ιερέας μπορεί συχνά να κάνει τη δουλειά εκατό στρατιωτών-πολύ φθηνότερα και πιο αποτελεσματικά. Επιπλέον, όσο αποτελεσματικές κι αν είναι οι ξιφολόγχες, κάποιος πρέπει να τις κρατάει. Γιατί να συντηρούν οι στρατιώτες, οι δεσμοφύλακες, οι δικαστές και οι αστυνομικοί μια φαντασιακή τάξη στην οποία δεν πιστεύουν;" (σελ122). Ή, όπως έλεγε ο Καστοριάδης, "ο κύριος των σημασιών έχει τον θρόνο του πιο ψηλά από τον κύριο της βίας".
Κλείνοντας, θα λέγαμε ότι, ακόμη και αν υπάρχουν σημεία με τα οποία διαφωνεί κανείς ή έχει ορισμένες ενστάσεις, δεν μπορεί παρά να παραδεχτεί πως το εν λόγω βιβλίο έχει πολλές αρετές: είναι καλογραμμένο, διαβάζεται εύκολα και ευχάριστα, παρουσιάζει ενδιαφέροντα και ενίοτε σοκαριστικά στοιχεία** και προσπαθεί μέσα από αυτά να κοιτάξει το τεράστιο παρελθόν μας και, ίσως, να ρίξει μια ματιά στο μέλλον. Αυτό που του δίνει, όμως, το ιδιαίτερο βάρος του, είναι, κατά τη γνώμη μου, η θεματοποίηση της φαντασίας ως ειδοποιού στοιχείου του ανθρώπου, που διατρέχει το βιβλίο, κάνοντάς το να αντιμάχεται τους κάθε λογής βιολογικούς αναγωγισμούς.
*Στην Αγροτική Επανάσταση (περ. 10.000 π.Χ.), ο άνθρωπος εξημέρωσε φυτά και ζώα και πέρασε από τον τροφοσυλλεκτικό στον αγροτικό τρόπο ζωής. Στην Επιστημονική Επανάσταση (περ 1500 μ.Χ.), "παραδέχθηκε την άγνοιά του" (σελ260) και έδωσε θεμελιώδη θέση στην επιστημονική παρατήρηση και τα μαθηματικά στην προσπάθειά του να αποκτήσει γνώση.
**όπως αυτά που αναφέρονται στα δεινά που υφίστανται τα ζώα υπό την ανθρώπνη κυριαρχία (σελ 103-108, 351-356)
