Ο David Graeber, είναι συγγραφέας, πολιτικός ακτιβιστής και καθηγητής ανθρωπολογίας στο London School of Economics. Είναι γνωστός για το βιβλίο του Χρέος. Τα πρώτα 5000 χρόνια, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, αλλά και για τη συμμετοχή του στο κίνημα Occupy Wall Street. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τη μετάφραση μιας συνέντευξης που παραχώρησε ο Graeber στον Elias Isquith με αφορμή την τότε πρόσφατη έκδοση του βιβλίου The Utopia of Rules: On Technology, Stupidity, and the Secret Joys of Bureaucracy (2015). Η συνομιλία πραγματοποιήθηκε μέσω τηλεφώνου, κάτι που αποτυπώνεται στην έντονη προφορικότητα και χαλαρότητα του λόγου. Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στο περιοδικό Salon.
Τι σας έκανε να αφιερώσετε τόσο πολύ χρόνο στη συγγραφή σχετικά με τη γραφειοκρατία;
Στην πραγματικότητα, είχα γράψει παλιότερα μερικά από αυτά τα δοκίμια, αλλά συνειδητοποίησα ότι η γραφειοκρατία ήταν ένα θέμα που συνέχιζε να επανέρχεται σε όλα τα διαφορετικά πράγματα πάνω στα οποία δούλευα... Επιπλέον, δεν υπήρχε μια πολύ ενδιαφέρουσα σχετική βιβλιογραφία. Εν μέρει, η ενασχόλησή μου με το ζήτημα προέρχεται από την ακαδημαϊκή και την πολιτική εργασία μου –που συνεχώς έπεφταν πάνω σε θέματα σχετικά με τη γραφειοκρατία– και από το ότι δεν είχα βρει κάποιο σχετικό βιβλίο που να μπορώ να διαβάσω. (Συχνά γράφει κανείς τα βιβλία που θα του άρεσε να έχει τη δυνατότητα να διαβάσει.)
Όσο περνούσε ο καιρός, τόσο συνειδητοποιούσα ότι η γραφειοκρατία ήταν και πολιτικώς σημαντική. Ο λόγος για τη γραφειοκρατία, ο τρόπος με τον οποίο μιλούσαμε για το πολιτικό πρόβλημα της γραφειοκρατίας, ήταν ένα τεράστιο πολιτικό ζήτημα για την αριστερά τη δεκαετία του 1960, ενώ τώρα έχει κατά κάποιον τρόπο εγκαταλειφθεί στη δεξιά – πιστεύω ότι οι πολιτικές συνέπειες αυτού του γεγονότος είναι καταστροφικές.
Γιατί έγινε αυτό;
Γιατί, κατά κάποιον τρόπο, η αριστερά ξεκίνησε ως κάτι που αντιτίθετο στη γραφειοκρατικοποίηση της ζωής. Είχε να κάνει με την ελευθερία. Όμως, η mainstream αριστερά, που μετά βίας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αριστερά εν προκειμένω με βάση τους παραδοσιακούς όρους, αποδέχτηκε έναν συνδυασμό της αγοράς και της γραφειοκρατίας, μία ίση σύνθεση των χειρότερων πλευρών του καπιταλισμού και των χειρότερων πλευρών της γραφειοκρατίας.
Σε κανέναν δεν αρέσει πραγματικά. Είναι ένα είδος μόνιμου συμβιβασμού επί των αρχών, που δημιουργεί ένα συνονθύλευμα το οποίο βασικά κανένας δεν θα μπορούσε να επινοήσει ή να στηρίξει ως πολιτικό πρόγραμμα καθεαυτό. Το ίδιο το γεγονός ότι ο κόσμος ψηφίζει αυτούς τους ανθρώπους –τον Μπλερ, τον Ομπάμα, κ.λπ.– δείχνει τη διαρκή δύναμη της επιρροής που ασκούν οι αριστερές ιδέες. Καθώς όμως πρόκειται για ένα απαίσιο πολιτικό πρόγραμμα, η δεξιά αρπάζει όλες τις επαναστατικές [rebellion] λαϊκές ψήφους.
Το εξώφυλλο του βιβλίου του Graeber Χρέος (εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες)
Σχετικά με αυτό που είπατε για την ανάμειξη του γραφειοκρατικού και του καπιταλιστικού στοιχείου με έναν τρόπο που παίρνει τις χειρότερες πλευρές και από τα δύο, η διάσημη πολιτική [policy] που μου ήρθε στο μυαλό αμέσως ήταν το Affordable Care Act.[1] Είναι πράγματι ένα καλό παράδειγμα;
Ναι, σε γενικές γραμμές. Δεν μπορεί κανείς να πει αν είναι δημόσιο ή ιδιωτικό· επίσης, εν μέρει ρυθμίζεται από την κυβέρνηση με στόχο το κέρδος, εξαναγκάζοντάς σε να γίνεις μια επιχείρηση που στοχεύει στο κέρδος, είτε το θέλεις είτε όχι. Επιπλέον, δημιουργεί αχρείαστα περίπλοκα γραφειοκρατικά στρώματα.
Αυτό θυμίζει την έννοια που αποκαλείτε «Σιδερένιο Νόμο του Φιλελευθερισμού». Μπορείτε να μας πείτε λίγα περισσότερα γι’ αυτόν και για τη σημασία του;
Υπήρχε αυτή η φιλελεύθερη φαντασίωση τον 19ο αιώνα, ότι η κυβέρνηση θα έπρεπε να διαλυθεί και να αντικατασταθεί από τις συμβατικές σχέσεις της αγοράς· ότι η ίδια η κυβέρνηση είναι απλώς ένα φεουδαρχικό κατάλοιπο που εν καιρώ θα εξαφανιζόταν. Στην πραγματικότητα, συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Η κυβέρνηση συνέχισε να μεγαλώνει, έχοντας ολοένα και περισσότερους γραφειοκράτες. Όσο περισσότερη ελεύθερη αγορά έχουμε, με τόσους περισσότερους γραφειοκράτες καταλήγουμε.
Προσπάθησα λοιπόν να βρω ένα αντι-παράδειγμα: υπήρχε μήπως κάποιο παράδειγμα ενός μέρους όπου έγιναν μεταρρυθμίσεις στην αγορά και δεν αυξήθηκε ο συνολικός αριθμός των γραφειοκρατών;... Δεν μπόρεσα να βρω κανένα. Πάντα ο αριθμός μεγαλώνει. Και με τον Ρίγκαν μεγάλωσε.
Η ιδέα ότι οι πολιτικές της ελεύθερης αγοράς δημιουργούν γραφειοκρατίες είναι αρκετά αντίθετη με αυτό που περιμένει κανείς, τουλάχιστον με αυτό που θα περίμεναν οι περισσότεροι Αμερικανοί. Γιατί λοιπόν η πολιτική του laissez-faire δημιουργεί γραφειοκρατία;
Εν μέρει αυτό οφείλεται στο ότι, στην πραγματικότητα, αυτό που ονομάζουμε αγορά δεν είναι η αγορά.
Πρώτα απ’ όλα, έχουμε την ιδέα ότι η αγορά είναι κάτι που απλώς συμβαίνει. Αυτή ήταν η συζήτηση τον 19ο αιώνα: οι σχέσεις της αγοράς διογκώθηκαν μέσα στη φεουδαρχία και μετά την ανέτρεψαν. Επομένως η αγορά είναι απλώς η φυσική έκφραση της ανθρώπινης ελευθερίας· και αφού η αγορά αυτορρυθμίζεται, σταδιακά θα αντικαταστήσει κάθε τι άλλο και θα γεννήσει μια ελεύθερη κοινωνία. Οι φιλελεύθεροι ακόμη αυτό πιστεύουν.
Στην πραγματικότητα, αν κοιτάξει κανείς τι συμβαίνει πράγματι στην ιστορία, κάτι τέτοιο πολύ απλά δεν ισχύει. Οι αυτορρυθμιζόμενες αγορές δημιουργήθηκαν κατά βάση μέσω κυβερνητικής παρέμβασης. Ήταν ένα πολιτικό σχέδιο. Ορισμένες αντιλήψεις για το πώς λειτουργούν αυτά τα πράγματα είναι απλά λανθασμένες. Για παράδειγμα, ιστορικά μιλώντας, οι άνθρωποι δεν δουλεύουν σε μισθωτή εργασία αν έχουν περιθώριο επιλογής. Συνεπώς, προκειμένου να έχει κανείς ένα υπάκουο εργατικό δυναμικό, πρέπει να δημιουργήσει αστυνομία και έναν μεγάλο μηχανισμό για να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι τους οποίους απομακρύνει από τη γη θα κάνουν πράγματι το είδος εργασιών που αυτός θέλει...Αυτή είναι η απαρχή της δημιουργίας μιας αγοράς.
Κατά βάση, υποθέτουμε ότι οι σχέσεις της αγοράς είναι φυσικές, αλλά χρειάζεται κανείς μια τεράστια θεσμική δομή για να κάνει τους ανθρώπους να συμπεριφέρονται με τον τρόπο που «θα έπρεπε» να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τους οικονομολόγους. Σκεφτείτε, λόγου χάρη, τον τρόπο με τον οποίο δουλεύει η καταναλωτική αγορά. Η αγορά υποτίθεται ότι λειτουργεί λόγω του καθαρού ανταγωνισμού. Κανείς δεν έχει ηθικές δεσμεύσεις προς τους άλλους, εκτός από το να υπακούει στους νόμους. Αλλά, από την άλλη, οι άνθρωποι υποτίθεται ότι θα κάνουν το οτιδήποτε προκειμένου να αντλήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο κέρδος από τον άλλο – αλλά δεν θα του κλέψουν το εμπόρευμα ούτε θα τον πυροβολήσουν.
Ιστορικά μιλώντας, αυτό είναι απλά ανόητο· αν δεν νοιάζεσαι καθόλου για κάποιον, μπορείς κάλλιστα να του κλέψεις το εμπόρευμα. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι ενθαρρύνονται ουσιαστικά να δρουν με τον τρόπο που οι περισσότερες κοινωνίες στην ιστορία αντιμετώπιζαν τους εχθρούς τους – και, παρόλ’ αυτά, καλούνται να μην καταφεύγουν στη βία, την απάτη ή την κλεψιά. Προφανώς αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Μπορείς να το πετύχεις μόνο αν δημιουργήσεις μια πολύ αυστηρά επιβαλλόμενη αστυνομική δύναμη. Κι αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα.
Το βιβλίο του Graeber Utopia of Rules, με αφορμή το οποίο έγινε η συνέντευξη
Ας δεχτούμε ότι το γραφειοκρατικό κράτος μεγαλώνει αδυσώπητα ως αποτέλεσμα των πολιτικών της ελεύθερης αγοράς. Γιατί θα έπρεπε να μας πειράζει αυτό; Είναι ενοχλητικό, σίγουρα· Αλλά μήπως υπάρχουν και πιο σημαντικά προβλήματα σε αυτή την κατάσταση;
Πιστεύω πραγματικά ότι η γραφειοκρατία είναι ένας τρόπος να συνθλίψει κανείς την ανθρώπινη φαντασία. Επίσης, κάνει τους ανθρώπους χαζούς. Κι αυτό ήταν που με εντυπωσίασε πραγματικά στην πρώτη μου μεγάλη συνάντηση με τη γραφειοκρατία – είδα τον εαυτό μου να μετατρέπεται σε ανόητο! Συμπλήρωνα την αίτηση με λάθος τρόπο, έκανα το προφανές λάθος που οποιοσδήποτε άνθρωπος με οποιοδήποτε βαθμό ευφυΐας δεν θα έκανε και συνεχώς μου έλεγαν «Μα το έκανες λάθος!» Κι αυτή η εμπειρία του να περιπλανιέσαι και να νιώθεις σαν ανόητος και ανίκανος στη ζωή, είναι η αναγκαία και άχαρη κατάσταση της ζωής σε ένα γραφειοκρατικό καθεστώς.
Γράφετε όμως επίσης ότι υπάρχει ένα είδους θέλγητρο στη γραφειοκρατία, τουλάχιστον μιλώντας γενικά. Τι εννοείτε με αυτό;
Είναι σαν μια μηχανή· δεν χρειάζεται να ανησυχεί κανείς για τους άλλους, δεν χρειάζεται να κάνει όλη την ερμηνευτική εργασία[2]...απλώς πατάς ένα κουμπί και τα πράγματα εμφανίζονται. Μπορείς απλά να πας σ’ ένα μαγαζί και να τους δώσεις τα χρήματά σου, χωρίς να χρειάζεται να εξηγήσεις γιατί θέλεις κάτι ή γιατί το χρειάζεσαι. Πρόκειται για έναν πλήρη διαχωρισμό μέσων και σκοπών.
Και σε ένα βαθύτερο επίπεδο... υπάρχει αυτό το όνειρο ενός κόσμου όπου ξέρει κανείς πραγματικά ποιοι είναι οι κανόνες, και αυτό έχει ένα βαθύ θέλγητρο. Γι’ αυτό ονόμασα το βιβλίο μου έτσι. Η φράση «Ουτοπία των Κανόνων» αφορούσε, όταν την πρωτοχρησιμοποίησα, παιχνίδια [games]. Γιατί μας αρέσουν τα παιχνίδια; Λοιπόν, ένας λόγος που τα απολαμβάνουμε είναι γιατί είναι οι μόνες περιπτώσεις που βιώνουμε στη ζωή, όπου ξέρουμε ακριβώς ποιοι είναι οι κανόνες – ίσως είναι η μόνη τέτοια εμπειρία.
Υπάρχουν πάντα κανόνες στη ζωή, αλλά συνήθως δεν διευκρινίζονται ρητά: ο καθένας έχει μια ελαφρώς διαφορετική ιδέα για το ποιοι είναι, υπάρχουν όλες αυτές οι αμφισημίες, το όλο πράγμα είναι κάπως περίπλοκο και επίσης οι άνθρωποι τους παραβιάζουν ούτως ή άλλως όλη την ώρα. Η ζωή είναι αυτό το ατελείωτο παιχνίδι όπου προσπαθείς να βρεις ποιοι είναι οι κανόνες και το οποίο κανείς δεν καταλαβαίνει πολύ καλά. Όμως, με τη γραφειοκρατία δημιουργείται αυτή η φανταστική κατάσταση, εντελώς περιορισμένη στον χρόνο και τον χώρο, όπου όλοι ξέρουν ακριβώς ποιοι είναι οι κανόνες, όπου οι άνθρωποι ακολουθούν πράγματι τους κανόνες και όπου ακόμη και οι άνθρωποι που ακολουθούν τους κανόνες μπορούν να κερδίσουν – πράγμα πολύ ασυνήθιστο στην πραγματική ζωή.
Επομένως υπάρχουν δύο φαντασιώσεις ή δύο είδη ελευθερίας που μπορούμε να φανταστούμε: η μία βασίζεται στο παίζειν (play) και η άλλη στα παιχνίδια (games).[3] Το παίζειν μοιάζει με καθαρή δημιουργικότητα· στην πραγματικότητα, κατά κάποιον τρόπο γεννά τους κανόνες. Είναι σαν την υπέρτατη δύναμη. Αλλά η καθαρή δημιουργικότητα είναι τρομακτική από ένα σημείο και μετά. Από την άλλη, το πλήρως δεσμευόμενο παιχνίδι είναι ασφυκτικό και βαρετό. Επομένως υπάρχει ένα είδος μόνιμης έντασης μεταξύ αυτών των δύο αρχών που φαίνεται να δρα σε κάθε πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Η γραφειοκρατία γαντζώνεται στη μία από αυτές τις δύο ορμές και την τραβάει όσο πιο μακριά γίνεται.
Μετάφραση: Γιάννης Κτενάς
Κεντρική φωτογραφία: Marijan Murat
Σημειώσεις
[1] Πρόκειται για τη μεταρρύθμιση της υγείας με το πλήρες όνομα «Patient Protection and Affordable Care Act», γνωστή και ως Obamacare, που θεσμοθετήθηκε από τον Ομπάμα το 2010 – Στμ.
[2] Interpretive labor. Πρόκειται για όρο που χρησιμοποιείται κατά κόρον από τον Graeber τόσο στο βιβλίο του Utopia of Rules, όσο και γενικότερα στο έργο του. Πολύ γενικά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι συνδέεται με την επικοινωνία που αναπτύσσουν όσοι υφίστανται την καταπίεση της εξουσίας – Στμ.
[3] Πρόκειται για μια δύσκολη να αποδοθεί στα ελληνικά διάκριση του Graeber. Αυτός αναφέρεται με τον όρο play στο δημιουργικό και δυναμικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ με τον όρο game μιλάει για το ήδη κατεστημένο και ρυθμισμένο εξαντλητικά από κανόνες στοιχείο – Στμ.
