Στις 28 Ιανουαρίου του 1936 γεννήθηκε στο Αργυρόκαστρο της Αλβανίας ο σημαντικότερος εν ζωή Αλβανός συγγραφέας Ισμαήλ Κανταρέ. Σε μια πόλη - μωσαϊκό πολιτισμών τριών τουλάχιστον λαών, Αλβανών, Ελλήνων και Τούρκων, που ο ίδιος την περιγράφει σε μια συνομιλία του μαζί με κάποιους ξένους συγγραφείς κάπως έτσι:
[.] Δήλωσα ότι είχα γεννηθεί σε μια πόλη από τις πιο παράξενες, όπου αν ήσουνα μεθυσμένος κι έπεφτες καταμεσίς στο δρόμο, κινδύνευες, αντί να καταλήξεις σε κάνα χαντάκι, να βρεθείς φαρδύς πλατύς πάνω στη στέγη ενός σπιτιού. Όλοι άρχισαν να γελάνε και για να μη με χαρακτηρίσουν παραμυθά μου είπαν ότι διέθετα φαντασία.
Ευτυχώς για μένα, ανάμεσά τους βρισκόταν κι ένας Έλληνας συγγραφέας ο οποίος μετά την ήττα των ανταρτών στο Γράμμο είχε νοσηλευθεί για ένα χρονικό διάστημα στο Αργυρόκαστρο. Αυτός, επιβεβαίωσε τα λεγόμενά μου και μάλιστα πρόσθεσε πως η πρώτη του επαφή με αυτή την πόλη έμεινε ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη του: μετά από τόσα χρόνια στο αντάρτικο φανταστείτε να ξεπροβάλλει μπροστά μας μια πόλη που έμοιαζε να βγαίνει από τα παραμύθια.
Μικρά έθνη, ολιγάνθρωπα αλλά με δυνατές φωνές, υπάρχουν ευτυχώς αρκετά. Για παράδειγμα, το ιρλανδικό πνεύμα, το σουηδικό και το ελληνικό. Κάθε ένα τους έχει καταφέρει να εκφραστεί με φωνές υψωμένες και ελεύθερες στον χώρο της λογοτεχνίας, το κατεξοχήν πεδίο αδέσμευτης ελευθερίας. Και έχουν αναγνωριστεί από τη διεθνή κοινότητα οι συνεισφορές τους στη λογοτεχνία με διάφορα βραβεία, και κορυφαίο στέκεται το Νόμπελ. Ο Μπέκετ και ο Γέιτς, ο Λάγκερκβιστ και ο Τράνστρεμερ, ο Σεφέρης και ο Ελύτης, όλοι τους είναι αξιοσέβαστοι δημιουργοί και ταλαντούχα πνεύματα που κατάφεραν να ξεπεράσουν την κατηγορία των «καλών» δημιουργών, και να περάσουν σε αυτή των «υπέροχων».
Η Αλβανία είναι ένα μικρό έθνος, σφηνωμένο θα λέγαμε στις άκρες της βαλκανικής χερσονήσου. Όπως όλες οι βαλκανικές χώρες, έχει υποστεί πολλές δοκιμασίες και σκληρότητες. Είναι απόμακρη και απομονωμένη, όχι μόνο γεωγραφικά εξαιτίας των βουνών που την διασχίζουν από τον βορρά ως τον νότο, όπως στεριώνει η ραχοκοκαλιά την πλάτη, αλλά και πολιτικά. Για πάνω από σαράντα χρόνια είχε έναν μυστικοπαθή και σιωπηλό κομμουνισμό που επαγρυπνούσε κάνοντας τον κοιμισμένο στους αντιπάλους του. Τα τελευταία μόνο χρόνια έχει κάνει κινήσεις για άνοιγμα στη διεθνή κοινότητα και μια προσπάθεια εξευρωπαϊσμού.
Ο Ισμαήλ Κανταρέ είναι ο σημαντικότερος εν ζωή συγγραφέας της Αλβανίας και ένας απ' τους σημαντικότερους αλβανούς συγγραφείς του εικοστού αιώνα μαζί με τον Φαν Νόλι και τους αδερφούς Φράσερι. Έχει εκδώσει πλήθος βιβλίων και μελετών, ωστόσο είναι ευρύτερα γνωστός για τα μυθιστορήματα και τις νουβέλες του. Μέσα σε αυτά προσπαθεί να βρει την αλβανική ψυχή που πολλές φορές δοκιμάζεται και υποφέρει από την ανελευθερία και την καταπίεση. Προσπαθεί να γίνει ο εκφραστής του πόνου και του αγώνα των ανθρώπων για την αποτίναξη της καταπίεσης, μιας καταπίεσης που έριχνε την βαριά σκιά της στην Αλβανία μέχρι και τη δεκαετία του '80.
Βιβλία του όπως το «Spiritus», «Ο διάδοχος», «Η κόρη του Αγαμέμνονα» εισχωρούν μέσα στον λαβύρινθο της γραφειοκρατικής κομμουνιστικής Αλβανίας και δείχνουν στον αναγνώστη το σκληρό και παράλογο πρόσωπο της κόκκινης δικτατορίας. Τα βασανιστήρια στους αντιφρονούντες, την φιλύποπτη στάση των αρχών απέναντι σε οτιδήποτε, την συνεχή παρακολούθηση και αναφορά των απλών ανθρώπων από τη μυστική αστυνομία, που θεωρούνται "δυνάμει αντεπαναστάτες και προδότες". Ξετυλίγεται μπροστά μας ένας παράλογος και άδικος κόσμος με τους δικούς του αυτόνομους κανόνες. Ξετυλίγεται ο αγώνας της πνευματικής και σωματικής αντίστασης απέναντι σε ένα απρόσωπο τέρας, έναν μηχανισμό που ανελέητα κυνηγάει στα σκοτάδια και καταβροχθίζει τα θύματά του.
Τα θέματά των μυθιστορημάτων του έχουν να κάνουν κυρίως με τα βαθιά ψυχικά χαρακτηριστικά των Αλβανών. Δεν έχει σημασία η εποχή που ξετυλίγεται η αφήγηση της πλοκής, σημασία έχει πως μέσα από έναν σκοτεινό λαβύρινθο μιας βαλκάνιας απομονωμένης ψυχοσύνθεσης, έρχονται στο φως οι δοκιμασίες και οι φόβοι του έθνους του.
Χαρακτηριστικό βιβλίο του για την ζωή στην επαρχιακή Αλβανία των παλιότερων χρόνων είναι το «Ο φάκελλος Ο.» Σε αυτό ξετυλίγεται η περιπέτεια κάποιων ξένων ιστορικών και λαογράφων που ταξιδεύουν στην Αλβανία κατά τη δεκαετία του ' 30 για να ηχογραφήσουν με τις συσκευές τους τα εναπομείναντα έπη που υπάρχουν ζωντανά στο βαλκανικό χώρο μέσω των πλανόδιων ραψωδών. Η ιστορία περιπλέκεται από την αρχή, καθώς οι τοπικοί πληθυσμοί βλέπουν με περιέργεια και φιλυποψία τους Ιρλανδούς επιστήμονες με τα περίεργα εξαρτήματά του (μαγνητόφωνα), και ορίζονται κάποιοι κατάσκοποι από τις τοπικές αρχές να παρακολουθούν τους ξένους και να τους αναφέρουν τα καθέκαστα. Έξυπνο, με χιούμορ, προβληματίζει τον αναγνώστη και τον κρατά σε αγωνία μέχρι το τέλος να φέρει την λύση της πλοκής.
O Ισμαήλ Κανταρέ στον τρόπο γραφής του και στο ύφος μοιάζει στον Βασίλη Αλεξάκη. Μία συγγραφική συγγένεια υπάρχει ανάμεσα σε αυτούς τους δύο συγγραφείς. Μήπως επειδή είναι και οι δύο βαλκάνιοι; Μήπως άραγε αυτή η συγγένεια έχει αναπτυχθεί επειδή και οι δύο έχουν ξοδέψει τη μισή τους ζωή στη Γαλλία, στο Παρίσι συγκεκριμένα, και έχουν αφομοιώσει ασυναίσθητα αυτό το αίσθημα της Γαλλίας που έχει διαμορφώσει χαρακτηριστικά όλη την Ευρώπη; Τις παρόμοιες εικόνες που είδαν στην πρωτεύουσα και την ατμόσφαιρα της. Ο Ισμαήλ Κανταρέ λέει χαρακτηριστικά σε ένα βιβλίο του με κριτικά κείμενα, δοκίμια και αφηγήσεις με τον τίτλο Πρόσκληση στο εργαστήρι του συγγραφέα (1994, σελ. 122, 124):
Παριζιανισμός. Μία από τις πιο έξυπνες παγίδες στη ζωή των συγγραφέων που η μοίρα τους οδηγεί να δημιουργήσουν κάποιον δεσμό με το Παρίσι. Απείλησε κι εμένα, όταν ήμουν τριάντα πέντε χρονών, συνεπώς, «nel mezzo del cammin dinostra vita»
[.] Αυτή η πόλη μπορούσε πολύ εύκολα να σκοτώσει έναν συγγραφέα. Ιδιαίτερα ένα συγγραφέα που ερχόταν από μακριά. Κυρίως από την Ανατολή. Να τον σκοτώσει με την ομορφιά της. Να τον κάνει να πεθάνει από έρωτα. Από μαγεία. Να του υποβάλει μυστικά: πέταξε το τριμμένο σου και αρχαίο ρούχο του συγγραφέα και γίνε παριζιάνος. Είναι σχεδόν απραγματοποίητο, ένα όνειρο για δισεκατομμυριούχους, ενώ εσύ βλέπεις να σου προσφέρεται αυτή η τύχη. Μην την αφήσει να σου φύγει!
Ο Κανταρέ, μέσα στα εξήντα σχεδόν χρόνια δημιουργικής συγγραφικής πορείας, έχει βραβευθεί ουκ ολίγες φορές με σημαντικά διεθνή βραβεία λογοτεχνίας. Ίσως αυτό να προμηνύει κάτι μεγαλύτερο ακόμα, ίσως να ανοίγει δρόμο για τη μεγαλύτερη διάκριση που μπορεί να πάρει ένας συγγραφέας, το Νόμπελ. Είναι αρκετά χρόνια τώρα που ακούγεται το όνομά του ως υποψηφίου και ίσως πιθανού παραλήπτη του. To 1992 πήρε το γαλλικό βραβείο Prix mondial Cino del Luca, το 2005 τιμήθηκε με το διεθνές βραβείο Man Booker, το 2009 με το Prince of Asturias Award και το 2015 με το διεθνές βραβείο Ιερουσαλήμ. Είναι πολλές οι διακρίσεις, και ίσως κάποιοι σκέφτονται πως ήρθε πια η ώρα για να αναγνωριστεί και η Αλβανία μέσω ενός άξιου συγγραφέα της στον κόσμο.
