Πολλά έχουν γραφτεί από πολλούς για τον Joker της ταινίας Batman The Dark Knight. Πολλοί συνεχίζουν να τον ονομάζουν ως «αναρχικό» («The Anarchist») καθώς παραμένουν σε μια συγκεκριμένη φράση του από την ταινία: «Δείξε τους λίγη αναρχία» («Introduce a little anarchy»). Δεν μπορούμε όμως από μία λέξη να θεωρήσουμε ολόκληρη τη συμπεριφορά του με αυτό τον τρόπο. Αυτό που μπορεί να αναδυθεί από τον χαρακτήρα Joker της συγκεκριμένης ταινίας είναι πολύ πιο βαθιά μηνύματα όχι μόνο για τον ανθρώπινο ψυχισμό, καθώς πολλοί θα τον ονομάσουν τρελό, παρανοϊκό και άλλα επίθετα που δείχνουν ότι δεν αποτελεί μέρος της «κανονικότητας» στην οποία ζούμε, ή μάλλον νομίζουμε πως ζούμε οι περισσότεροι, αλλά για την ίδια την κοινωνία και κυρίως, εξ ου και ο τίτλος του παρόντος άρθρου, της ιδεολογίας και του τρόπου λειτουργίας της. Καθόσον παρακολουθεί κανείς τη συγκεκριμένη ταινία τού δημιουργούνται διάφορα συναισθήματα όπου κρίνοντάς τα μέσα από το πρίσμα της καθημερινότητάς μας, τον κάνουν να μισεί ή να νιώθει αδικία κάθε φορά που ο συγκεκριμένος χαρακτήρας προβαίνει σε διάφορες πράξεις ή πρακτικές. Το παρόν άρθρο στοχεύει να δείξει ότι όχι μόνο οι πράξεις αυτές αποτελούν την ίδια την καθημερινότητα που βιώνουμε στις σύγχρονες κοινωνίες και κανείς δεν νιώθει ούτε μίσος ούτε οργή, αλλά πολύ περισσότερο ότι αυτές (οι πράξεις και πρακτικές) δεν αποτελούν σκέψεις ή πράξεις κάποιου τρελού, «ψυχάκια» εγκληματία αλλά εκείνων που βλέπουμε κάθε μέρα είτε από κοντά είτε στην τηλεόραση και αφήνουμε στα χέρια τους τις μοίρες μας, εκείνων που οι περισσότεροι από εμάς χειροκροτούν, εκείνων που αν τραβήξεις στα άκρα (μέσω κάποιας ταινίας επιστημονικής φαντασίας με σούπερ ήρωες) τις πρακτικές τους θα δεις ότι τα πρόσωπά τους θα αρχίσουν να παίρνουν τη μορφή ενός κλόουν με τραβηγμένη χείλη και τα ρούχα τους θα αρχίσουν να γίνονται μωβ και πράσινα. Ο Joker της συγκεκριμένης ταινίας υπάρχει παντού γύρω μας, αλλά κανείς στην ταινία δεν χειροκρότησε όταν έκανε ό,τι έκανε.
Αρχικά χρειάζεται να διευκρινιστεί ο λόγος για τον οποίο τον ονομάζω ιδεολόγο. Δεν υπονοώ ότι μεταφέρει και προσπαθεί να εξαπλώσει κάποια ιδεολογία. Έτσι κι αλλιώς δεν μιλάει, πέρα από την σκηνή στο νοσοκομείο που μας παρουσιάζει για πρώτη φορά πώς ακριβώς σκέφτεται σε σχέση με τον κόσμο, αλλά πράττει. Ούτε οι ίδιες του οι πράξεις στοχεύουν στην εξάπλωση κάποιας ιδεολογίας με την έννοια ότι κάνει κάποια ομιλία ή προσπαθεί να προσελκύσει ανθρώπους γύρω του που να ασπαστούν το τι λέει. Είναι ιδεολόγος διότι λειτουργεί με τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η ιδεολογία. Πράττει σαν να είναι η ίδια η ιδεολογία. Τα πατήματα στα οποία βασίζονται όσοι προσπαθούν να εξαπλώσουν κάποια ιδεολογία ακόμη και σήμερα, αποτελούν τις ίδιες τις πράξεις του. Ο ίδιος ποτέ δεν λέει σε κάποιον «κάνε αυτό» ή «μην το κάνεις έτσι, αλλά έτσι». Αντιθέτως, όποιος κάνει ό,τι ο ίδιος θέλει προκειμένου να τεθούν σε λειτουργία κάποια σημεία του σχεδίου (θα επανέλθω στο ζήτημα του σχεδίου αργότερα), το κάνει κατόπιν δικής του επιλογής. Τι είδους επιλογή είναι αυτή όμως; Είναι η επιλογή εκείνη που γίνεται με συνειδητότητα και που θα μπορούσε κάποιος να πει «όχι δεν το κάνω τελικά, φεύγω»; Όχι! Και σε αυτό ακριβώς έγκειται το γεγονός της ονομασίας του ως ιδεολόγου. Ο Joker φτάνει τους άλλους σε ένα τέτοιο σημείο στο οποίο δεν μπορούν να αρνηθούν αλλά παράλληλα επιλέγουν μόνοι τους να κάνουν εκείνο που αυτός θέλει, χωρίς να τους πιέσει λεκτικώς ή με σωματική βία. Αυτό φαντάζει κάπως αντιφατικό. Ένα παράδειγμα θα το διαφωτίσει περισσότερο. Όταν ήδη στην αρχή της ταινίας ο Joker εμφανίζεται σε ένα τραπέζι όπου συνομιλούν διάφοροι εγκληματίες και μόλις τον βλέπουν είναι όλοι έτοιμοι να σηκωθούν και να τρέξουν κατά πάνω του ή να τον σκοτώσουν, κατευθείαν ανοίγει το σακάκι του και δείχνει τον εκρηκτικό μηχανισμό με τον οποίο είναι ζωσμένος και πρόκειται είτε να τον ενεργοποιήσει είτε η σφαίρα να χτυπήσει τον μηχανισμό και να ενεργοποιηθεί και πάλι. Τότε, ένας εκ των εγκληματιών αυτών λέει στους άλλους να καθίσουν κάτω και πως θέλει να ακούσει τι έχει να τους πει. Μπορεί λόγω των πολλών ταινιών που έχει δει κανείς, να το θεωρήσει απλοϊκό όλο αυτό. Κάποιος μπαίνει σε μία συνάντηση απειλεί να τους σκοτώσει όλους αν τον σκοτώσουν και τελικά οι άλλοι κάνουν αυτό που εκείνος θέλει μιας και φοβούνται για τη ζωή τους. Όποιος δεν βλέπει τίποτε παραπάνω σε αυτό, μου φαίνεται αφελής. Ο ίδιος ο Joker προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του θα έφτανε ακόμη και να πεθάνει, αυτό φαίνεται μέσα από πολλές πράξεις του κατά τη διάρκεια της ταινίας. Ξέρει όμως, και το ξέρουμε κι εμείς βαθειά μέσα μας, άσχετα που πολλοί το κρύβουν ή δεν το παραδέχονται, ότι οι άλλοι όσο σκληροί και να δείχνουν, δεν θέλουν να πεθάνουν. Ας φύγουμε από τα αυστηρά πλαίσια της ταινίας επιστημονικής φαντασίας και ας έρθουμε στην πραγματικότητά μας. Ποιος είναι εκείνος που δεν παρακινείται από το συναίσθημα του φόβου στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του; Ποιος δεν κινείται από το αίσθημα του έρωτα ή της αγάπης; Το άλλο του μίσους και της οργής ή κάποιο άλλο; Ο Joker δεν είναι ο μόνος που το ξέρει αυτό. Καθημερινά εκείνοι που ξέρουν τι συναισθήματα να κινητοποιήσουν, είναι εκείνοι που «κινούν νήματα». Έτσι ο Joker ο οποίος φτάνει τους άλλους να λένε ότι «θέλουν να τον ακούσουν» παρουσιάζοντάς το στους εαυτούς τους ως επιλογή, στην ουσία, δεν έχουν άλλη επιλογή διότι φοβούνται. Ή διότι αγαπούν. Μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο «Διπρόσωπος» ή αλλιώς ο «Harvey Dent» έγινε ό,τι έγινε λόγω της αγάπης του για μια κοπέλα την οποία κάποιος του στέρησε (και συναισθήματα μίσους βέβαια βοήθησαν σε αυτό). Όλα αυτά μπορεί κανείς να πεί ότι είναι επιφανειακά. Αν όμως μελετήσει κανείς τον τρόπο λειτουργίας της ιδεολογίας ήδη από πολύ νωρίς (από τον 18ο αιώνα σε κάποιους Σκότους διαφωτιστές) θα καταλάβει ότι η αισθητικότητα, δηλαδή τα συναισθήματα είναι εκείνα που θέτουν σε λειτουργία την ιδεολογία που μπορεί να προέρχεται από λόγους ή από άρθρα και βιβλία. Ο Joker είναι μία από τις πιο λαμπρές εικόνες που θα μπορούσαμε να έχουμε προς την κατανόηση της λειτουργίας της ιδεολογίας. Όση ιστορία και να διαβάσει κανείς για την προπαγάνδα ενάντια στους Εβραίους κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, λίγα θα καταλάβει σχετικά με την παρομοίωσή τους με κατσαρίδες και έντομα εάν δεν έχει καταλάβει πως δεν ήταν απλά λόγια όλα εκείνα, αλλά ήταν ο πραγματικός τρόπος με τον οποίο ένας άνθρωπος ένιωθε έναν Εβραίο. Οι περίλαμπρες και καλοστημένες ομιλίες του Hitler όπως πολύ όμορφα τις απεικόνισε η Riefenstahl ήταν απλώς κάτι συμπληρωματικό μπροστά στα συναισθήματα που λάμβανε ο καθένας στο τρίτο Ραιχ μέσα από τις μεγαλειώδεις παρελάσεις, μέσα από τις πολύ όμορφες και άξιες δέους στολές και πολλά άλλα στοιχεία που ενέδιδαν γοητεία. Η γοητεία δεν αποτελεί λογική κατηγορία του νου, αλλά συναίσθημα και όπως δείχνει η Susan Sontag στο βιβλίο της Η γοητεία του φασισμού μάλλον αποτελεί πολύ δυνατό συναίσθημα.
Ποια είναι όμως η αναρχία που θέλει να δείξει αυτός ο χαρακτήρας; Προσωπικά τη θεωρώ ως κινούμενη σε δύο επίπεδα. Ένα ατομικό και ένα κοινωνικό. Θα τα πάρω με τη σειρά καθώς στο πλαίσιο της μετάβασης μπορεί να φανερωθεί μία κάποια αλληλεξάρτηση των δύο. Σε ατομικό επίπεδο η αναρχία που θέλει να δείξει έγκειται στην συνειδητοποίηση από τη μεριά του καθενός μας ότι εκείνο που μας καθοδηγεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας είναι τα πάθη. Όσο και αν η εποχή στην οποία ζούμε θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε ότι επικρατεί η λογική και ότι οι πράξεις μας εντάσσονται σε ένα πλαίσιο κανονικότητας και λογικότητας, ότι δικαιολογούνται από διάφορους λόγους οι οποίοι μπορούν να ισχύσουν καθολικά και άλλα τέτοια που βρίσκονται γραμμένα σε εγχειρίδια ηθικής, εκείνο που δείχνει ο Joker είναι ότι τη στιγμή που έρχεσαι αντιμέτωπος με ένα ερέθισμα και πρέπει να πράξεις, τα πάθη σου είναι εκείνα τα οποία θα σε καθοδηγήσουν. Μας φαίνεται πολύ απλό το γεγονός ότι «παίζει» με το μυαλό του φύλακα και τον κάνει να προσπαθήσει να τον «συμμορφώσει» με ξύλο, και τελικά καταλήγει να δραπετεύσει. Είναι όμως τόσο απλό; «Έπαιξε» με το μυαλό του φύλακα; Του παρουσίασε κάτι λογικό και ο φύλακας «αρπάχτηκε» ή μήπως ακούμπησε ένα τόσο ευαίσθητο και λεπτό ζήτημα συναισθημάτων που έκανε τον φύλακα να θεωρήσει ως μόνη του επιλογή το ξύλο; Και τελικά ο Joker έκανε «το δικό του» επιβάλλοντας στον φύλακα κάτι ή μήπως τελικά ο ίδιος δεν έκανε τίποτα παραπάνω από το να ερεθίσει ένα πάθος μέσα στον φύλακα ο οποίος δραστηριοποιήθηκε αυτοβούλως;
Σε κοινωνικό επίπεδο το ζήτημα γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρον. Η σκηνή με τα δύο πλοία στα οποία έχει περαστεί εκρηκτικός μηχανισμός είναι η καλύτερη σκηνή για να αναδειχθεί αυτή η αναρχία για την οποία κάνει λόγο ο Joker. Εκείνο που προκαλεί είτε συγκίνηση είτε έκπληξη στους ακροατές είναι το γεγονός ότι ο εκρηκτικός μηχανισμός δεν ενεργοποιήθηκε από τους φυλακισμένους και δη πετάχτηκε το χειριστήριο στην θάλασσα από έναν από αυτούς, ενώ στο άλλο πλοίο που ήταν μαζεμένοι οι «κανονικοί» πολίτες, ήρθαν πολλές φορές πολύ κοντά στην ενεργοποίησή του.Το παραπάνω δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη λόγω του γεγονότος ότι δεν το πάτησαν εκείνοι που προηγουμένως ήταν στη φυλακή καθώς μελέτες της κοινωνιολογίας και της κοινωνικής ψυχολογίας ήδη από τη δεκαετία του 50’ μας δείχνουν ότι οι πιο επικίνδυνοι βρίσκονται έξω από τα κτήρια που ονομάζονται «φυλακές». Εκείνο που πραγματικά πρέπει να μας κάνει εντύπωση είναι πως σε μία ταινία με σουπερ ήρωες, η μόνη σκηνή κατά την οποία επρόκειτο να σκοτωθούν εκατοντάδες, ήταν η μόνη περίπτωση κατά την οποία κανένας σουπερ ήρωας δεν τους έσωσε και επίσης, κανένας «εγκληματίας» δεν τους έκανε να αλληλοσκοτωθούν. Η λύση και η σωτηρία επήλθε από τους ίδιους τους ανθρώπους είτε μιλάμε για «φυλακισμένους» είτε για «κανονικούς». Μέσα σε ένα σύστημα που αναπαράγει την ανελευθερία και που οι κηδεμόνες έχουν σταματήσει να υφίστανται μόνο στο μυαλό όσων δεν πατούν στη γη, μία μαζική δολοφονία αποφεύχθηκε και υπεύθυνη ήταν η ίδια η κοινωνία. Τι περισσότερο «μη κανονικό» ή «αναρχικό» (με την έννοια που αποδίδεται στον Joker) μπορεί να υπάρξει σε μία ταινία σουπερ ηρώων; Και πολύ περισσότερο, πόσο μεγαλύτερη κριτική στην κοινωνία του σήμερα μπορεί να ασκηθεί μέσα από μία ταινία; Το μότο «Faith in humanity restored» («Αποκαταστήθηκε η πίστη στην ανθρωπότητα») θα έπρεπε να βρίσκει τη μεγαλύτερη αντιστοιχία σε αυτή την σκηνή. Με αυτή την έννοια ο Joker μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να επέλθει κάτι στην κοινωνία. Ο Joker μπορεί να αποτελέσει κάτι αισιόδοξο καθώς φανερώνει τη δυναμική που ενυπάρχει στην ίδια την κοινωνία και τους ανθρώπους που την αποτελούν. Οι άνθρωποι των δύο αυτών πλοίων δεν σώθηκαν από κανέναν, όπως επίσης δεν πιέστηκαν από κανέναν ώστε να πυροδοτήσουν τον μηχανισμό του άλλου πλοίου: αντιθέτως, αυτο-σώθηκαν. Ποιος θα μπορούσε να κινητοποιήσει αυτή τη δυναμική αυτο-σωτηρίας της κοινωνίας σε ένα σύστημα που παράγει συνεχώς κηδεμόνες και δεσπότες; Μόνο ένας «τρελός», ένας «παρανοϊκός εγκληματίας» που πηγαίνει κόντρα στο ίδιο το σύστημα που τον κατέστησε ό,τι είναι μέσω της κατηγοριοποίησης. Όπως ακριβώς έγινε και με τους «φυλακισμένους» οι οποίοι τελικά δεν πάτησαν το κουμπί όπως θα περίμενε ο μέσος θεατής που έχει συνηθίσει την ηθική που επιβάλλεται από εκείνους που έχουν ένα σχέδιο για τα πάντα και για όλους. Αυτό το τελευταίο μας οδηγεί στο τελευταίο χαρακτηριστικό του Joker που θα αναλυθεί.
Το χαρακτηριστικό αυτό προκαλεί εντύπωση στην όλη συμπεριφορά του Joker και αποτελεί ένα από τα στοιχεία που ο ίδιος μάς φανερώνει για τον τρόπο που πράττει (φανέρωση μέσω των ίδιων των λεγομένων του κατά τη σκηνή στο νοσοκομείο). Αυτό είναι η όλη του θεώρηση περί του σχεδίου. Ο ίδιος διατείνεται ότι δεν έχει κάποιο σχέδιο. Απλώς πράττει. Εάν έφτανε σε κάποιον από πριν τεθειμένο στόχο του δεν θα ήξερε τι να κάνει, επομένως δεν έχει στόχους, όπως αναφέρει ο ίδιος. Σύμφωνα με όσα έχουν ειπωθεί παραπάνω στο άρθρο, σίγουρα δεν φαίνεται να έχει κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο, όμως έχει μια συγκεκριμένη πρακτική, και η πρακτική είναι ένα είδος σχεδίου. Φτάνει τους ανθρώπους στα όρια των παθών τους ώστε να προβαίνουν σε πράξεις οι οποίες να αποφέρουν επιθυμητά για τον Joker αποτελέσματα. Έτσι ο ίδιος φαίνεται σαν να μην έχει σχέδιο και σαν να μην ευθύνεται για τις πράξεις που οι άλλοι κάνουν, μιας και τις κάνουν επειδή το θέλουν (με τον τρόπο που εννοήσαμε αυτό το «θέλω» στην αρχή του άρθρου). Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η ιδεολογία. Η ανυπαρξία σχεδίου τον καθιστά ικανό να ασκεί κριτική σε όλους όσους έχουν σχέδια όπως το κράτος, την αστυνομία ή και τον ίδιο τον Batman. Έτσι το μόνο που ο ίδιος θέλει να κάνει, όπως αναφέρει, είναι να δείχνει τη μηδαμινότητα των σχεδίων εκείνων. Η εξήγησή που δίνει γι’ αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: «Κανείς δεν πανικοβάλλεται όταν τα πράγματα πηγαίνουν σύμφωνα με το σχέδιο. Αν αύριο πώ στον Τύπο ότι ένας βιαστής δολοφονήθηκε ή ότι ένα φορτηγό με στρατιώτες θα ανατιναχτεί, κανείς δεν θα πανικοβληθεί, γιατί όλα είναι μέρος του σχεδίου. Αλλά όταν λέω ότι ένα ταπεινός, απλός δήμαρχος θα πεθάνει, τότε όλοι τρελαίνονται». Τα λόγια αυτά περί εισαγωγής του χάους στη φαινομενική αρμονία που εξασφαλίζουν τα σχέδια που προσπαθούν να ελέγξουν την πραγματικότητα είναι η πραγματικότητα που θα έπρεπε να βλέπουμε όλοι. Και δεν είναι ούτε επιστημονική φαντασία ούτε κάτι πέρα από εμάς. Το σοκ και ο πανικός που επικράτησε όταν σκοτώθηκε ένας γνωστός τραγουδιστής δεν ήταν ούτε κατά διάνοια ίδια σε σχέση με την αδιαφορία στην οποία υπέπεσε το γεγονός ότι ολόκληρες περιοχές βυθίστηκαν στη λάσπη, άνθρωποι πέθαναν και έχασαν περιουσίες – και πόσα άλλα έγιναν που δεν τα μάθαμε ποτέ. Η δεύτερη περίπτωση ήταν μέρος του σχεδίου, ειδικά αν γνώριζε κανείς τις πολιτικές απολήξεις που κρύβονται κάτω από το χαλί στη συγκεκριμένη καταστροφή που βίωσαν συνάνθρωποί μας προσφάτως. Ποιος λοιπόν θα μας δείξει ότι τα σχέδια όσων προσπαθούν να ελέγξουν την πραγματικότητά μας, ή μάλλον να καταστήσουν την πραγματικότητά μας κάτι άλλο από αυτό που είναι, τελικά, δεν είναι τόσο επιτυχημένα, ή τουλάχιστον πρέπει να τους δείξουμε ότι δεν είναι; Ο Joker δεν μας προωθεί μία άλλη πραγματικότητα ώστε να πιστέψουμε αυτόν αντί για τους άλλους, διότι τότε θα ήταν το ίδιο με εκείνους. Αντιθέτως, μας καλεί να αναλογιστούμε κάποια στοιχεία, να κρίνουμε και να δράσουμε από μόνοι μας.
Ένα ή δύο άτομα δεν είναι σε θέση να επιφέρουν μια κάποια αλλαγή. Αυτή είναι θέση που βρίσκουμε όχι στον Joker αλλά σε μεγάλους θεωρητικούς και φιλοσόφους της αλλαγής. Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά, μπορούμε να διαβάσουμε το έργο του Καστοριάδη για να καταλάβουμε. Κάποιος που θέλει να αλλάξει κάτι αρκεί να στέλνει μηνύματα. Όταν ο Joker καίει μπροστά σε όλους πολλά εκατομμύρια δολάρια λέγοντάς τους ότι το μόνο που τους νοιάζει είναι τα λεφτά τονίζει: «Δεν είναι τα λεφτά το σημαντικό, το σημαντικό είναι να σταλεί ένα μήνυμα». Τέτοιου είδους μηνύματα δεν σπανίζουν στη ζωή μας και είναι σίγουρο ότι δεν βρίσκονται μονάχα μέσα στις ταινίες. Τέτοιου είδους μηνύματα αποτελούν άρθρα όπως και αυτό. Αυτά προσδίδουν γεύση μιας κάποιας αισιοδοξίας για το μέλλον για το οποίο πολλοί παλεύουμε.
Για την αισιοδοξία που μου τροφοδοτείς, Νεφέλη...
