Mισέλ Φουκώ, ένας περίεργος άνθρωπος

Σαν σήμερα, πριν 89 χρόνια γεννήθηκε στο Πουατιέ ο Μισέλ Φουκώ ή αλλιώς ένας πρώιμος δομιστής, ένας ύστερος μεταμοντερνιστής ή μάλλον ένας ιστορικός, ένας ψυχολόγος ή ίσως ένας φιλόσοφος. Με πολύ απλά λόγια, ένας περίεργος άνθρωπος που δεν έδινε δεκάρα για το ήδη υπάρχον status quo, όπως κάθε καινοτόμος οφείλει στον εαυτό του.

Αυτό που κάνει τις θεωρίες αλλά και τη δράση του Φουκώ από τις πλέον καθοριστικές, είναι ότι επανανοηματοδότησε σημεία θεωριών που δε χρειάζονταν απλά φιλολογική, συμπληρωματική συζήτηση αλλά έπασχαν από μια θεμελιώδη κριτική των ελλείψεων και της κοινωνικής τους γείωσης.

Η τρέλα δεν είναι ούτε συγγένεια με το θάνατο και το φόνο όπως την άγγιζε ο Σαίξπηρ, ούτε προκύπτει από τη μυθιστορηματική ταύτιση του Θερβάντες, ούτε καν είναι συγγενής με το όνειρο και την πλάνη όπως θα την προσδιορίσει ο Ντεκάρτ. Κυρίως όμως δεν είναι παράλογη και αβάσιμη όπως στοιχειοθετείται ακόμη και σήμερα στα ψυχιατρικά εγχειρίδια.«Η ιστορία της τρέλας αποτελεί έναν σταθμό αποφασιστικό : είναι η στιγμή που η τρέλα κάνει την εμφάνιση της στον κοινωνικό ορίζοντα της φτώχειας, της ανικανότητας για εργασία, της απροσαρμοστικότητας, είναι η στιγμή που αρχίζει να ενσωματώνεται στα προβλήματα της πολιτείας. Μια ευαισθησία γεννήθηκε, χάραξε μια γραμμή, όρθωσε ένα κατώφλι κι έκαμε την εκλογή της, να εξορίζει».

Με την εγκάθειρξη που συγκλονίζει την Ευρώπη του 17^ου αιώνα, οι άστεγοι, άνεργοι και ζητιάνοι αρχίζουν να μαζεύονται με τη βία από τα πεζοδρόμια του Παρισιού και να εσωκλείονται στα νοσοκομεία. «Ανάμεσα στο άτομο και την αστυνομία, εγκαθιδρύεται ένα ύποπτο σύστημα υποχρεώσεων : έχει δικαίωμα να τρέφεται, αλλά πρέπει να δεχτεί το σωματικό και ηθικό καταναγκασμό της εγκάθειρξης». Η εγκάθειρξη λοιπόν, είναι μια ιστορία «αστυνομίας».  Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι πως στην ανάλυση του Φουκώ, η αστυνομία δεν καταστέλλει, δεν παραβιάζει απλά, αλλά με τη «Γέννηση της φυλακής»  πλέον κατασκευάζει, παράγει.

Με καθηγητή τον Αλτουσέρ, δε θα μπορούσε να μην ξαναδιαβάσει το Κεφάλαιο, με έναν αρκετά διαφορετικό τρόπο βέβαια. Στη «Μικροφυσική της εξουσίας»  εξηγεί πως δεν αρκεί να φαντασιωνόμαστε επαναστάσεις που καταλαμβάνουν την κρατική εξουσία αλλά δεν αλλάζουν τις σχέσεις εξουσίας που σχηματίζουν τη βάση για τη λειτουργία του κράτους. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά  για τη σοβιετική κοινωνία: «...προσέφερε το παράδειγμα ενός κρατικού μηχανισμού που άλλαξε χέρια και που άφησε τις κοινωνικές ιεραρχίες, την οικογενειακή ζωή, την σεξουαλικότητα, το σώμα, περίπου όπως ήταν σε μια κοινωνία καπιταλιστικού τύπου».  Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο, τόνισε  τα ελλείμματα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» δίνοντας έμφαση σε εξουσιαστικές σχέσεις, οι οποίες δεν έχουν να κάνουν άμεσα με παραγωγικές σχέσεις αλλά με διαπροσωπικές, διαφυλικές και σεξουαλικές σχέσεις. Όπως θα εξειδίκευε και στην «Ιστορία της Σεξουαλικότητας» στον πρώτο τόμο, «Κάποιος έπρεπε να μιλήσει για το σεξ, κάποιος έπρεπε να μιλήσει δημόσια με ένα τρόπο ο οποίος δεν θα καθοριζόταν από τη διαίρεση ανάμεσα σε νόμιμο και παράνομο… Κάποιος έπρεπε να μιλήσει γι’ αυτό σαν ένα πράγμα το οποίο δεν καταδικάζεται απλά, ή γίνεται ανεκτό, αλλά μπορεί να διαχειριστεί, παρεμβαλλόμενο σε συστήματα χρησιμότητας».

Παρόλο που ο Φουκώ, είχε ξεφύγει από το βούρκο της άγονης αναπαραγωγής κομμουνιστικών μανιφέστων και είχε προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα, στο Μάη του ’68, σε μία από τις σημαντικότερες κινητοποιήσεις του αιώνα που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον κοινωνικό μετασχηματισμό (έστω και μερικό), ενώ συμμετείχε, δεν θεώρησε ποτέ τον εαυτό του προφήτη ή ηγέτη, αλλά αντιθέτως σεβάστηκε την αφήγηση της τότε μάζας, ερχόμενος σε σύγκρουση με τη μέχρι στιγμής αναπαράσταση του ηγέτη και διδάσκοντας τον ρόλο του κάθε φιλοσόφου- κοινωνικού επιστήμονα- ψυχολόγου, να συνδέεται άρρηκτα με το κοινωνικό του γίγνεσθαι χωρίς όμως να το επισκιάζει.

Όπως χαρακτηριστικά απαντά στον Ζιλ Ντελέζ: «Ο διανοούμενος απορρίφθηκε και διώχθηκε τη συγκεκριμένη στιγμή όταν τα γεγονότα έγιναν αδιαμφισβήτητα, όταν ήταν απαγορευμένο να πεις ότι ο αυτοκράτορας δεν έχει ρούχα. Ο διανοούμενος μιλούσε την αλήθεια σε αυτούς που ήδη την έβλεπαν, στο όνομα αυτών που τους απαγορεύτηκε να μιλάνε για την αλήθεια: είχε συνειδητότητα, συνείδηση, και ευγλωττία. Στην πιο πρόσφατη εξέγερση, του ’68 ,ο διανοούμενος ανακάλυψε ότι πλέον οι μάζες δεν το χρειάζονται για να αποκτήσουν γνώση: ήξεραν πολύ καλά, χωρίς αυταπάτη· ήξεραν καλύτερα από αυτόν και βέβαια ήταν ικανές να αυτοεκφραστούν».