Το παρόν κείμενο θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελείται από δύο διαφορετικές υποενότητες που συνδέονται μεταξύ τους. Στην πρώτη θα επιχειρήσω να αποδείξω ότι η σκέψη του MacIntyre δεν είναι δυνατόν να αντιστοιχηθεί πλήρως με καμία ταμπέλα παρά τις πολλές που κατά καιρούς τής έχουν αποδοθεί, ωστόσο δεν είναι δύσκολο να σκιαγραφηθεί ευρύτερα σε ποιο πλαίσιο κινείται και γιατί. Στη δεύτερη υποενότητα θα επιχειρήσω να εκθέσω σε ποιο σημείο και για ποιους λόγους η δική μου οπτική δεν συντάσσεται με τον τρόπο με τον οποίο κινείται η σκέψη του MacIntyre.
Ο Alasdair MacIntyre αποτελεί έναν από τους πολυσχιδέστερους και σπουδαιότερους σύγχρονες στοχαστές. Η σκέψη του κινείται μεταξύ και συνδυάζει ποικίλα πεδία στοχασμού, ακόμη και από αυτά που θεωρούνται συνήθως αντικρουόμενα. Σε γενικές γραμμές ο MacIntyre έχει επηρεαστεί άμεσα από την κοινωνιολογία, τον Μαρξισμό, τον Αριστοτέλη, τον Ακινάτη καθώς και το δόγμα της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Το γεγονός όμως αυτό δεν τον καθιστά ούτε σκέτο μαρξιστή, ούτε σκέτο νεοαριστοτελιστή ή νεοθωμιστή αλλά και ούτε σκέτο υπέρμαχο του ρωμαιοκαθολικισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ως ένα βαθμό παίρνει κάτι από όλα αυτά και το συνδυάζει με τα υπόλοιπα χωρίς ωστόσο να παίρνει τα πάντα. Αυτό το κάτι που θεωρώ ότι παίρνει ο MacIntyre από όλα τα παραπάνω, θα λέγαμε η κοινή τους συνιστώσα, τουλάχιστον όπως εκείνος την αξιοποιεί, είναι η κριτική τους στάση απέναντι στη νεωτερικότητα.
Θα αναφερθώ στο παράδειγμα του αριστοτελισμού το οποίο νομίζω είναι το πιο χαρακτηριστικό. Ο MacIntyre προφανώς μπορεί να θεωρείται νεοαριστοτελιστής, εφόσον η σκέψη του σε μεγάλο βαθμό έχει επηρεαστεί από τον Αριστοτέλη. Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός αυτός δεν επαρκεί για δύο λόγους. Πρώτον, όπως ήδη ανέφερα, ο MacIntyre δεν έχει επηρεαστεί αποκλειστικά από τον Αριστοτέλη. Δεύτερον, ο Αριστοτέλης έχει ερμηνευθεί και εξακολουθεί να ερμηνεύεται με πάρα πολλούς τρόπους. Ο MacIntyre επικαλείται τον Αριστοτέλη με στόχο να επικρίνει τη νεωτερικότητα. Όπως ο ίδιος αναφέρει, ο Αριστοτέλης αποτελεί τον πρωταγωνιστή απέναντι στον οποίο έχει προτάξει τις φωνές της φιλελεύθερης νεωτερικότητας.[1] Ωστόσο, αρκετοί είναι εκείνοι που διαφωνούν με αυτή την ερμηνεία του Αριστοτέλη, επομένως υπό αυτό το πρίσμα δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο «Αριστοτέλης» του MacIntyre είναι ο ίδιος με τον «Αριστοτέλη» κάποιου άλλου.[2] Με βάση αυτή την οπτική εκφράζω την άποψη ότι ο MacIntyre δεν είναι σκέτος αριστοτελιστής, αλλά έχει επηρεαστεί από συγκεκριμένες πτυχές της σκέψης του Αριστοτέλη, τις οποίες αξιοποιεί για να ασκήσει κριτική στη νεωτερικότητα και τον πολιτικό φιλελευθερισμό.
Με βάση το ίδιο πρίσμα ο MacIntyre αξιοποιεί και τις υπόλοιπες παραδόσεις από τις οποίες έχει επηρεαστεί ο στοχασμός του. Θα έλεγα λοιπόν ότι «πατάει» σε διαφορετικά φιλοσοφικά πεδία στον βαθμό που αυτά έρχονται σε ρήξη με τη νεωτερικότητα. Ένας ευρύτερος χαρακτηρισμός που θα μπορούσε να αποδοθεί λοιπόν στον MacIntyre όχι εν είδει στατικής ταμπέλας αλλά ως «μπούσουλας» μέσα στον οποίο κινείται η οπτική του είναι: αντινεωτερικός επικριτής της νεωτερικότητας.
Μέχρι στιγμής έχω παραλείψει να αναφέρω τη βασική ταμπέλα η οποία αποδίδεται στον MacIntyre, εκείνη του «κοινοτιστή». Ο λόγος για τον οποίο απορρίπτει ο ίδιος αυτή τη ταμπέλα είναι νομίζω o ίδιος για τον οποίο δεν θα ενέτασσα τον MacIntyre πλήρως σε καμία από τις παραδόσεις από τις οποίες έχει επηρεαστεί. Δηλαδή, δεν είναι δυνατόν να είναι πλήρως κοινοτιστής εφόσον ο κοινοτισμός δεν έρχεται σε πλήρη αντιπαράθεση με τη νεωτερικότητα. Μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε ότι είναι ως ένα βαθμό κοινοτιστής,[3] στον βαθμό που ο κοινοτισμός έρχεται σε ρήξη με τη νεωτερικότητα. Για να μπορέσω να γίνω πιο κατανοητός θα επιχειρήσω να αναπαραστήσω το πλαίσιο εντός του οποίου κινείται ο MacIntyre, καθώς και το πλαίσιο στο οποίο δεν κινείται χρησιμοποιώντας μια σχηματική αναπαράσταση, που θυμίζει διάγραμμα Venn, αλλά είναι πολύ απλοϊκό για να χαρακτηριστεί έτσι.
Στο παραπάνω διάγραμμα Ν= Νεωτερικότητα, Π.Φ.= Πολιτικός Φιλελευθερισμός, Κ= Κοινοτισμός, Α-Θ=Αριστοτελισμός-Θωμισμός, Μ= Μαρξισμός και Ρ=Ρωμαιοκαθολικισμός.[4] Όπως λοιπόν φαίνεται καθένα από τα ρεύματα αυτά τέμνονται ως ένα βαθμό με την Νεωτερικότητα, εκτός από τον Πολιτικό Φιλελευθερισμό, ο οποίος είναι πλήρως ενταγμένος σε αυτήν. Αν θέλαμε να παραστήσουμε τη σκέψη του MacIntyre, αυτή εκτιμώ ότι δεν θα χωρούσε ακριβώς σε κανένα υποσύνολο, αλλά στις γκριζαρισμένες τους περιοχές. Όπως ήδη ανέφερα, φαίνεται να «πατάει» σε διαφορετικά ρεύματα ως το σημείο που αυτά τέμνονται με τη νεωτερικότητα. Άρα ο MacIntyre είναι αριστοτελιστής-θωμιστής, κοινοτιστής, μαρξιστής, υπέρμαχος του ρωμαιοκαθολικισμού ως τον βαθμό που αυτά τα ρεύματα μπορούν να ειδωθούν αντινεωτερικά και παύει να ανήκει σε αυτά μέσα από νεωτερικές τους απόψεις και ερμηνείες. Επίσης, βλέπουμε ότι βρίσκεται εντελώς εκτός του πολιτικού φιλελευθερισμού, εφόσον αυτός είναι πλήρως ενταγμένος στη νεωτερικότητα. Επομένως, αυτό που με βεβαιότητα μπορεί να διακριβωθεί μέσα από αυτή τη σχηματική αναπαράσταση είναι ότι ο MacIntyre δεν μπορεί να ενταχθεί εντός του φάσματος της νεωτερικότητας. Νομίζω όμως ότι όσα αναφέρω θα αποκτούσαν πολύ περισσότερη σαφήνεια και θα διευκολυνόταν η παρουσίαση της σκέψης του, εάν επιχειρούσα να παρουσιάσω με συνοπτικό τρόπο τι ορίζεται ως νεωτερικότητα ή μάλλον ως πολιτική νεωτερικότητα, ώστε να φανεί ακριβώς με τι διαφωνεί ο MacIntyre.
Ο Alain Renault στο Τι είναι ένας ελεύθερος λαός;[5] αποδίδει στην πολιτική νεωτερικότητα τα εξής τέσσερα στοιχεία: 1) Η αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η οποία θεωρείται ότι διασφαλίζει τη λαϊκή κυριαρχία. Θα μπορούσε νομίζω η πρόταση αυτή να διατυπωθεί και αντίστροφα, δηλαδή η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία μπορεί να διασφαλιστεί μέσα από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. 2) Η έμφαση στον φιλελεύθερο ατομικισμό. Η νεωτερικότητα εντοπίζει την ανθρώπινη ιδιότητα στην ικανότητα του ανθρώπου να επιβεβαιώνει την ατομικότητα του, ακριβώς διότι μέσα από τον σεβασμό αυτής εξασφαλίζεται η ατομική ελευθερία. 3) Ο περιορισμός του κράτους ώστε να μην καταπιέζεται η ατομική ελευθερία, εφόσον αυτή αποτελεί την υπέρτατη αξία. 4) Η ουδετερότητα του κράτους απέναντι στις εκφάνσεις του αγαθού, δηλαδή ανάμεσα στις διαφορετικές αξίες, γνώμες, θρησκευτικές-φιλοσοφικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις των μελών του.
Εξετάζοντας κανείς τις θέσεις του MacIntyre θα διαπιστώσει ότι είναι επικριτικός απέναντι σε καθένα από αυτά τα χαρακτηριστικά. Ως προς το 1) επισημαίνει ότι οι πολιτικές κοινωνίες του σύγχρονου δυτικού κόσμου δεν είναι παρά ολιγαρχίες μεταμφιεσμένες σε φιλελεύθερες δημοκρατίες.[6] Ο MacIntyre απορρίπτει τη δυνατότητα της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, γι΄ αυτό προκρίνει τις τοπικές κοινότητες όπου καθίσταται εφικτή η λήψη αποφάσεων μέσα από διαδικασίες εκτεταμένης ορθολογικής διαβούλευσης. Ως προς το 2) επικρίνει σφοδρά τον ατομικισμό που είναι προϊόν της φιλελεύθερης νεωτερικότητας και τάσσεται υπέρ μιας κοινωνίας συλλογικών αγαθών, όπως η αριστοτελική πολιτική κοινωνία. Ως προς το 3) ο MacIntyre δεν αναφέρεται σε σύγκρουση κράτους-ατόμου, αλλά κράτους με τοπικές κοινότητες. Εκτιμά ότι το έθνος-κράτος καταπιέζει τις τοπικές κοινωνίες και υποστηρίζει τον περιορισμό-απόσυρση του κράτους ώστε αυτές να είναι ελεύθερες να οργανώνουν και να διευθετούν μόνες τους τα ζητήματά τους.[7] Βέβαια αυτή είναι η ρεαλιστικότερη λύση στην οποία αναγκάζεται να καταφύγει ο MacIntyre, στην πραγματικότητα τάσσεται υπέρ της πλήρους εγκατάλειψης του έθνους-κράτους και τη στροφή στις τοπικές κοινότητες. Για τον MacIntyre μόνον η τοπική κοινότητα μπορεί να αποτελέσει αυθεντική πολιτική δομή, διότι στο πλαίσιο της είναι εφικτό να επιτευχθεί συναίνεση σε ζητήματα αγαθού βίου και η άσκηση της εξουσίας μπορεί να είναι προϊόν εκτεταμένης ορθολογικής διαβούλευσης. Η αντίληψη αυτή του MacIntyre τον φέρνει και σε διάσταση με άλλους στοχαστές οι οποίοι εντάσσονται στο ρεύμα του κοινοτισμού, όπως Taylor και ο Walzer. Αυτοί διαβλέπουν «κρίση της νεωτερικότητας» εξαιτίας του ατομικισμού και της απόσυρσης στην ιδιωτική σφαίρα όπως εκείνος, εκτιμούν όμως ότι η κρίση αυτή μπορεί να επιλυθεί εντός του φιλελεύθερου πλαισίου. Η λύση αυτή σχετίζεται με την αναβίωση του αισθήματος ότι ανήκουμε σε μια κοινότητα που μας ενσταλάζει κοινές πολιτισμικές αξίες και αντιλήψεις στο πλαίσιο της παράδοσης. Γι’ αυτό αποκαλούνται φιλελεύθεροι (ή μετριοπαθείς[8]) κοινοτιστές. Ως προς το τέταρτο χαρακτηριστικό της φιλελεύθερης νεωτερικότητας ο MacIntyre έρχεται σε ρήξη με αυτόν που το τόνισε ιδιαίτερα, δηλαδή τον John Rawls. Ο MacIntyre (όπως σε γενικές γραμμές και οι άλλοι κοινοτιστές) επικρίνει την αρχή της ουδετερότητας απέναντι στις διάφορες εκφάνσεις του αγαθού, διότι προϋποθέτει τη διάσταση απόψεων περί ηθικού βίου μεταξύ των ατόμων, γεγονός που αποτελεί εμπόδιο στην δημιουργία και διατήρηση ενός αισθήματος συνοχής και αλληλεγγύης της κοινότητας, Επιπλέον, εκτιμά ότι η κρατική ουδετερότητα καθίσταται αδύνατη εφόσον το ίδιο το κράτος επί της ουσίας ενθαρρύνει συγκεκριμένους στόχους ζωής που σχετίζονται με έννοιες όπως η δικαιοσύνη και τα ατομικά δικαιώματα.[9]
Έχοντας σε αδρές γραμμές παρουσιάσει τη σχέση του MacIntyre με βασικές θέσεις του Πολιτικού Φιλελευθερισμού νομίζω ότι σε ικανοποιητικό βαθμό σκιαγράφησα τις πολιτικές του θέσεις και το σημείο διάστασής του με άλλους «κοινοτιστές». Νομίζω ότι τώρα ήρθε η ώρα να εκθέσω τους λόγους για τους οποίους η δική μου σκέψη δεν συνάδει με την μακινταριανή οπτική. Για να το θέσω όσο πιο συνοπτικά μπορώ, θα χαρακτήριζα τον κοινοτισμό του MacIntyre ως ουτοπικό και την πρακτική του ως αντιδιαλεκτική, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ο Marx χαρακτηρίζει ουτοπικό και αντιδιαλεκτικό τον γαλλικό σοσιαλισμό των Cabet, Saint-Simon και Fourrier.
Ο γαλλικός σοσιαλισμός διέθετε το όραμα μιας καλύτερης κοινωνίας δίχως την αδικία και την αθλιότητα του καπιταλισμού, δεν διέθετε όμως μια ανάλυση του καπιταλισμού η οποία να δείχνει ότι ο πρώτος θα αυτομετασχηματιστεί παράγοντας τον σοσιαλισμό ως διάδοχό του. Ο σοσιαλισμός αυτός κατά τον Marx ήταν ουτοπικός με την έννοια ότι δεν διέθετε μια ρεαλιστική αντίληψη για το πώς θα ερχόταν ο σοσιαλισμός, δεν διέβλεπε ότι θα τον έφερνε η ίδια η κοινωνική πραγματικότητα. Στερούταν αυτό που θα λέγαμε «διαλεκτική ιδέα»,[10] την οποία κληρονόμησε η σκέψη του Marx από τον Hegel.
Το ίδιο εκτιμώ ότι συμβαίνει και με τον τρόπο με τον οποίο ο MacIntyre θεωρεί ότι πρέπει να ξεπεραστούν τα δεινά της νεωτερικότητας. Ο MacIntyre αναλύοντας τις πολιτικές δομές της νεωτερικότητας θεωρεί ότι ο μόνος δρόμος να ξεπεραστούν τα προβλήματα που αυτές ενέχουν είναι η ρήξη μαζί τους και η επιστροφή σε μικρής εμβέλειας τοπικές πολιτικές δομές, σύμφωνα με το πρότυπο της αριστοτελικής πόλεως. Ωστόσο, αυτή η λύση δεν προκύπτει διαλεκτικά, δεν προέρχεται δηλαδή μέσα από τον αυτομετασχηματισμό των υπαρχουσών πολιτικών δομών σε κάτι άλλο, το οποίο να βρίσκεται πιο κοντά σε αυτό που θεωρεί ο MacIntyre ορθό τρόπο λειτουργίας μιας πολιτικής δομής. Αντίθετα, θα έλεγα αυτή η λύση προέρχεται έξωθεν, δεν μεταβάλλει το έθνος-κράτος και τη σύγχρονη φιλελεύθερη δημοκρατία σε κάτι άλλο, αλλά τα εγκαταλείπει. Γι’ αυτό τον λόγο εκτιμώ όπως έκανε και ο Μαρξ με τους Γάλλους σοσιαλιστές ότι η λύση αυτή είναι ουτοπική. Εξ ου και το γεγονός ότι ο MacIntyre αδυνατεί να παράσχει ρεαλιστικές εξηγήσεις για το πώς η στροφή σε τοπικές κοινότητες που θα λειτουργούν ενάντια στα έθνη-κράτη και την παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία είναι εφικτή.
Για να φανεί η σχέση του δικού μου σκεπτικού με του σκώτου στοχαστή θα έλεγα ότι εν πολλοίς συμφωνώ με τον MacIntyre ως προς τα τρωτά σημεία της φιλελεύθερης νεωτερικότητας και την αποτυχημένη λειτουργία της φιλελεύθερης δημοκρατίας η οποία πράγματι μοιάζει πολύ περισσότερο με ολιγαρχία. Συμφωνώ και στο ότι για να διορθωθούν αυτά απαιτείται η ενεργοποίηση πολύ μεγαλύτερης μερίδας πληθυσμού και η διαμόρφωση πεδίων όπου η λήψη αποφάσεων και η διευθέτηση κοινών θεμάτων μπορεί να λάβει χώρα υπό όρους ορθολογικής διαβούλευσης. Διαφωνώ όμως ότι αυτό θα πρέπει να γίνει εκτός του φιλελευθέρου πλαισίου και μέσα από την περιχαράκωση σε τοπικές κοινωνίες.
Θεωρώ λοιπόν ότι για να αναζητήσουμε τη λύση στα αδιέξοδα της νεωτερικότητας θα πρέπει και πάλι να εντάξουμε την κριτική μας σε αυτήν τη διαλεκτική ιδέα, όπως ο Μαρξ την εντάσσει στην κριτική του στον καπιταλισμό. Σύμφωνα με τον Μαρξ ο καπιταλισμός δεν θα εξαφανιστεί έξωθεν αλλά εκ των ένδον μέσα από τη διαδικασία μετασχηματισμού του. Οι προλετάριοι λοιπόν δεν ήταν μια εξωτερική δύναμη που θα ανέτρεπε το καπιταλιστικό πρότυπο παραγωγής, αλλά το δημιούργημα του ιδίου του καπιταλισμού που θα ανέτρεπε τον δημιουργό του. Με αντίστοιχο τρόπο τοποθετείται και η δική μου σκέψη ως προς την κριτική στη νεωτερικότητα. Δεν είναι δυνατόν να υπερβούμε τα δεινά αυτής έξωθεν αλλά έσωθεν, μετασχηματίζοντας την. Το γεγονός ότι υπάρχει μια ολοένα και αυξανόμενη μερίδα ατόμων (τουλάχιστον έτσι νομίζω) που διαβιούν στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας και συνειδητοποιούν ότι βασικά χαρακτηριστικά της[11] δεν τους ικανοποιούν, αποτελεί από μόνο του τον σπόρο της αλλαγής (αντίστοιχα με τους προλετάριους για τον Marx). Για να επέλθει αυτή η αλλαγή απαιτείται η ενεργότερη συμμετοχή του λαού ως προς την διαμόρφωση χώρων και θεσμών, όπου μπορεί να επηρεάζει ή και να συμμετέχει ενεργά στη λήψη αποφάσεων για όσα τον αφορούν, χώρους θα λέγαμε θετικής ελευθερίας, χώρους έκφρασης, συνδιαλλαγής, δημιουργίας ή και αυτοθέσμισης, εντός των νεωτερικών κοινωνιών και των υφιστάμενων πολιτικών δομών.
Σημειώσεις
[1] A. MacIntyre, After Virtue, 3η έκδ., University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana 2007, σ. 146.
[2] Όπως για παράδειγμα του B. Yack ο οποίος ερμηνεύει τον Αριστοτέλη καθαρά ως φιλελεύθερο στοχαστή. Για μια διεξοδική πραγμάτευση της οικειοποίησης της σκέψης του Αριστοτέλη από σύγχρονους πολιτικούς στοχαστές βλ. E. Leontsini, The Appropriation of Aristotle in the Liberal - Communitarian Debate, with a foreword by R. F. Stalley, S. Saripopoulos Library, Athens 2007.
[3] Συνδυάζοντας δύο από τους παραπάνω χαρακτηρισμούς για τον MacIntyre, το «νεοαριστοτελιστής» και το «κοινοτιστής» είχα προβεί στη μεταπτυχιακή μου εργασία στο να του αποδώσω την ταμπέλα «νεοαριστοτελικός κοινοτιστής». Οφείλω να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς μου επιτροπής, την κα. Ελένη Λεοντσίνη, την κα. Γκόλφω Μαγγίνη, τον κ. Διονύση Δρόσο καθώς και τον Λιθουανό καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας Andrius Bielskis που μου υπόδειξαν ότι ο χαρακτηρισμός αυτός αδικεί τον στοχαστή, καθώς δεν μπορεί να αποδώσει πλήρως τη σκέψη του. Νομίζω όμως ότι εκτός από το νεοαριστοτελικός κοινοτιστής ούτε το επαναστατικός αριστοτελιστής ως χαρακτηρισμός από μόνος του αρκεί. Πρόκειται για τον χαρακτηρισμό που αποδίδει στη σκέψη του MacIntyre ο Kelvin Knight, ένας από τους διαπρεπέστερους μελετητές του. Βλ. K. Knight, Aristotelian Philosophy. Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity, Cambridge 2007. Εκτιμώ ότι ο χαρακτηρισμός αυτός αποδίδει περισσότερο τον τρόπο με τον οποίο ο Knight ερμηνεύει τον MacIntyre παρά το σύνολο της σκέψης του δεύτερου.
[4] Αξίζει να επισημανθεί ότι το μέγεθος των υποσυνόλων δεν παίζει ρόλο, το γεγονός ότι ο Πολιτικός Φιλελευθερισμός αποδίδεται με τόσο μικρό κυκλάκι είναι καθαρά μια χωροταξική σύμβαση.
[5] A. Renaut, Τι είναι ένας ελεύθερος λαός; Φιλελευθερισμός ή Ρεπουμπλικανισμός, μτφρ. Γ. Παπαδημητρίου, Πόλις, Αθήνα 2007, σ. 171-183.
[6] A. MacIntyre, «Politics, Philosophy and the Common Good», στο K. Knight (επιμ.), The MacIntyre Reader, University of Notre Dame Press, 1999, σ. 237.
[7] K. Knight, Aristotelian Philosophy. Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity, Cambridge 2007, σ. 167.
[8] Έτσι τους αποκαλεί ο A. Renaut. Βλ. Τι είναι ένας ελεύθερος λαός, ό.π., σ. 197.
[9] Βλ. Γ. Σκολαρίκης, Δικαιοσύνη και κράτος στη διαμάχη μεταξύ φιλελεύθερων και κοινοτιστών, [μεταπτυχιακή εργασία], Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2017, σ. 7. (Διαθέσιμη εδώ)
[10] Ως διαλεκτική ιδέα μπορεί να οριστεί η ιδέα της αυτοκαταστροφής μέσω της αυτοπραγμάτωσης, δηλαδή της αυτοπραγμάτωσης μέσα από μια καταστροφή η οποία παράγει ένα νέο δημιούργημα. Βλ. G. A. Cohen, Αν θέλεις την ισότητα, γιατί είσαι τόσο πλούσιος;, μτφρ. Μ. Παπανικολάου, Α. Παπασυριόπουλος, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2016, σ. 92-93.
[11] Τέτοια χαρακτηριστικά είναι ο ύστερος καπιταλισμός ιδιαίτερα της νεοφιλελεύθερης εποχής που έχει αναγάγει τη συσσώρευση του κέρδους σε υπέρτατη αξία και η φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία που προσιδιάζει σε ολιγαρχία μέσα από την αποξένωση της μεγάλης μερίδας πληθυσμού από τις πολιτικές ελίτ και την αδυναμία των πρώτων να επηρεάσουν ουσιαστικά τις αποφάσεις των δεύτερων.
