Στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθώ σε μία ψυχαναλυτική προσέγγιση στο Facebook. Σε μία τέτοιου είδους προσέγγιση, δεν μπορούμε να αναφερόμαστε σε «θετικά» ή «αρνητικά» με την έννοια που πολλοί χρησιμοποιούν ψυχολογικές θεωρίες προκειμένου να τις στρέψουν σε δεοντολογία σχετικά με το τι είναι καλό ή κακό για την ανάπτυξη ενός παιδιού, την μετέπειτα ζωή του κ.α. Αντιθέτως μια προσέγγιση σαν τη δική μας, δείχνει σε ποιους ανθρώπινους ψυχικούς μηχανισμούς ασκεί επιρροή το κάθε τι, τις συνέπειες που μπορεί να προκύψουν και πώς αυτές διέπουν την ζωή του ανθρώπου στη συνέχεια. Ως προς αυτά τα μοτίβα, το Facebook αποτελεί μια πολύ σημαντική πηγή, πλέον, μετά την αναγόρευσή του σε κυρίαρχο τρόπο επικοινωνίας, κοινωνικού δεσμού, δημόσιου χώρου, κοινοτοπίας αλλά κυρίως, καθημερινότητας. Τα σημεία στα οποία θα στραφεί η ανάλυσή μας, δεν παρουσιάζονται με κάποια σειρά σημαντικότητας. Όλα αποτελούν μέρη του όλου που ονομάζεται Facebook και επιδρούν σαν σύνολο στον ψυχισμό μας, απλώς, με διαφορετικό τρόπο το κάθε ένα.
Προτού ξεκινήσουμε την αναφορά στην συνύφανση Facebook και ψυχανάλυσης χρειάζεται να τονιστεί η πραγματική κοινωνικότητα του μέσου αυτού. Αυτή η ιστοσελίδα αποτελεί μία εταιρία της οποίας τα προϊόντα δεν είναι άλλα παρά οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Η ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία μέσω διάφορων τρόπων είναι που δίνει ζωή και χρήματα στην εταιρία αυτή. Από την πλευρά της η τελευταία, αναζητά και προωθεί, κάθε φορά, νέους και καινοτόμους τρόπους επικοινωνίας και δικτύωσης. Είναι εμφανής λοιπόν η στόχευση της ιστοσελίδας. Προκειμένου να συνεχίσει να υπάρχει και αύριο, πρέπει να ανακυκλώνεται συνεχώς η κοινωνικότητα των ανθρώπων που λαμβάνει χώρα στους κόλπους της. Επομένως η ίδια, χρειάζεται να επηρεάσει με τέτοιο τρόπο τους ανθρώπους ώστε αυτοί να θέλουν και σήμερα και αύριο και πάντα να εισέρχονται σε μια τέτοια πλατφόρμα ώστε να επικοινωνούν. Σε αυτό ακριβώς το σημείο η ψυχαναλυτική θεωρία καθίσταται αναγκαία.
-Likes ή αλλιώς κοινωνική κατασκευή: Η επίδειξη του τι θεωρείται ωραίο ή όχι, αστείο και μη, καλό ή κακό και εντέλει κοινωνικά αποδεκτό ή απαράδεκτο, λαμβάνει χώρα μέσω του μηχανισμού του «μου αρέσει». Τα Likes είναι ένας από τους βασικότερους μηχανισμούς του Facebook διότι το προφίλ του διαδικτυακού μας «Εγώ» κατασκευάζεται μέσα από αυτά. Κάποιος είναι δημοφιλής μέσω αυτών, κάποιος είναι αγαπητός, κάποιος είναι αποδεκτός. Τα Likes μπορούν να δημιουργήσουν συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, εάν κάτι θεωρηθεί αποδεκτό (δηλαδή εκλάβει μεγάλο αριθμό Likes) τότε δίνεται το πράσινο φώς για να ξανασυμβεί. Δεν είναι τυχαίο που τα Viral του διαδικτύου λαμβάνουν εκατομμύρια Likes (γι’ αυτό και γίνονται viral). Όμως ποιος είναι ο βαθύτερος μηχανισμός στον οποίο τα Likes στοχεύουν; Μία ψυχαναλυτική προσέγγιση δεν πρέπει να μένει απλώς στην επιφανειακή κατάδειξη της αντιστοιχίας μίας έννοιας της θεωρίας με το στοιχείο στο οποίο αυτή αναφέρεται. Δηλαδή, μπορεί κανείς που γνωρίζει κάποια βασικά στοιχεία της θεωρίας αμέσως να αναγνωρίσει την αντιστοιχία του μηχανισμού του Υπερεγώ με τον μηχανισμό των Likes. Πώς όμως ο τελευταίος επηρεάζει τον πρώτο; Το Υπερεγώ είναι εκείνο το τμήμα του ψυχισμού το οποίο εμποδίζει την ικανοποίηση κάποιων ορμών που στοχεύουν στην απόκτηση ηδονής. Το Υπερεγώ έχει σχηματιστεί ανάλογα με την ανάπτυξη του ατόμου και ποικίλει σε αυστηρότητα. Αυτή, κυρίως, σχετίζεται με την αντίδραση των άλλων (γονέων και αργότερα εκπαιδευτικών κ.α ) σε προηγούμενες πράξεις του ατόμου. Συσχετίζοντας τον έναν μηχανισμό με τον άλλο, θα λέγαμε πως, εάν κάποιος νιώθει την επιθυμία να ανεβάσει στο Facebook μία φωτογραφία με τη γλώσσα έξω αλλά σε μία προηγούμενη προσπάθειά του, είχε λάβει πολύ μικρό αριθμό Likes τότε μπορεί να το κάνει καταλαβαίνοντας σιγά-σιγά ότι αυτό που κάνει δεν είναι αρεστό, ή και να μην το κάνει καθόλου μιας και το κοινωνικό σύνολο αδιαφορεί για κάτι τέτοιο. Προσπάθειες να ελεγχθούν οι συμπεριφορές σε μεγαλύτερο βάθος φαίνονται μέσα από πρόσφατες εξελίξεις στο Facebook, όπου το απλό Like διατμήθηκε σε φατσούλες-αναπαραστάσεις συναισθημάτων. Πλέον κανείς μπορεί να δείξει ότι κάτι τον κάνει να γελάει ή τον κάνει λυπημένο ή χαρούμενο. Με αυτό τον τρόπο κάθε χρήστης γνωρίζει με περισσότερη ακρίβεια τι θα προκαλέσει η οποιαδήποτε πράξη του. Το ερώτημα που αναδύεται είναι, βεβαίως, ποιος είναι υπεύθυνος για την πράξη του κάθε χρήστη; Ο ίδιος ή η κοινωνική απαίτηση;
-Comments ή αλλιώς κοινωνική επικράτηση: Το τμήμα των σχολίων στο Facebook θυμίζει αρένα μάχης. Κάθε χρήστης-φορέας κοινωνικών ιδεών (καθώς και φορέας της πεποίθησης ότι οφείλει να παλέψει γι’ αυτές απέναντι σε κάθε αντιφρονούντα) μάχεται προκειμένου να δικαιωθεί για τις ιδέες που παραθέτει σε σχόλιο, δικαίωση που έρχεται και πάλι μέσα από τις αντιδράσεις και τα σχόλια του υπόλοιπου κοινωνικού συνόλου. Πολλοί θα θεωρήσουν το τμήμα αυτό ως μία άλλη μορφή Like καθώς μέσα από τα σχόλια που δέχεται ένας χρήστης κατανοεί τι είναι αποδεκτό και τι όχι. Όμως μία τέτοιου είδους θεώρηση δεν δικαιολογεί το μίσος, την ανορθολογικότητα και την βαρβαρότητα που συναντά κανείς στο μεγαλύτερο μέρος των σχολίων. Θα πρέπει να τα θεωρήσουμε λοιπόν ως έναν μηχανισμό αναγκαίο στον ανθρώπινο ψυχισμό που μεταφέρεται και ολοκληρώνεται στην επικοινωνία. Κάθε απώθηση που έχει λάβει χώρα στην διάρκεια της ζωής μας επιζητά ανάδυση και έξοδο από το μέρος του ψυχισμού στο οποίο είναι εγκλωβισμένη. Η επιθετικότητα απέναντι σε άλλους οι οποίοι απειλούν την ισορροπία του «Εγώ» κάποιου και πολλές φορές παρενοχλούν τους μηχανισμούς διατήρησης των απωθημένων στοιχείων, αποτελεί την άμυνα απέναντι στην απορρύθμιση του ψυχισμού. Στο Facebook αυτό συμβαίνει στο τμήμα των σχολίων. Οποιοδήποτε άρθρο ή post που τείνει να διαταράξει τον ψυχισμό, τις ιδέες και πεποιθήσεις ενός ανθρώπου που έχουν σχηματιστεί μέσα από μία σειρά από απωθήσεις, μεταβιβάσεις, μεταθέσεις κ.α. (μηχανισμοί άμυνας του ανθρώπου) εκλαμβάνει την επιθετικότητά του, δηλαδή την άμυνά του. Έτσι λοιπόν, η αγριότητα που αντικρίζει κανείς όταν αναπτύξει τα σχόλια κάτω από ένα Post, είναι αποτέλεσμα της ασυνείδητης προσπάθειας να μην ταρακουνηθεί ένας ψυχικός οργανισμός. Από την πλευρά αυτού του τελευταίου, η επιθετικότητα που παρεμποδίζεται από το Υπερεγώ να εκδηλωθεί σε πρόσωπα που του έχουν απαγορευτεί στο παρελθόν, συγκρατείται και απελευθερώνεται σε άλλους απέναντι στους οποίους το Υπερεγώ δεν θέτει περιορισμούς.
Στο παρόν πρώτο μέρος του άρθρου, προσπαθήσαμε να καταλάβουμε τους δύο κυριότερους μηχανισμούς που προσφέρει το Facebook μέσα από τους οποίους διαιωνίζεται η διαδικτυακή του υπεροχή. Από τη μία, η απόκτηση ικανοποίησης μέσα από την αποδοχή στο κοινωνικό σύνολο και από την άλλη η εκδήλωση της επιθετικότητας προς αυτούς για τους οποίους δεν ενδιαφέρεται το Εγώ του χρήστη. Όλα αυτά υπό το φως του μηχανισμού του Υπερεγώ, του άγρυπνου φρουρού της ικανοποίησης και διαμορφωτή του πλαισίου ελευθεριότητας της κίνησης του ψυχισμού.
