Το προηγούμενο άρθρο αποσκοπούσε στην κατάδειξη μερικών στοιχείων της φροϋδικής ψυχαναλυτικής θεωρίας τα οποία μπορούν να συνεισφέρουν σε μία συζήτηση περί των κοινωνικών δικτύων και να παρέχουν χρήσιμα εργαλεία για μία διεισδυτική ματιά στον καινούργιο κόσμο της κοινωνικοποίησης μέσα από το internet. Τα στοιχεία, βέβαια, τα οποία αναφέρθηκαν είναι πολύ βασικές έννοιες της φροϋδικής θεωρίας πάνω στις οποίες βασίζονται πολλά άλλα. Ένα άρθρο όπως αυτό δεν θα μπορούσε να παρέχει σε βάθος λεπτομέρειες για περισσότερα κρίσιμα χαρακτηριστικά της θεωρίας, καθώς μία τέτοια ανάλυση θα χρειαζόταν, αν όχι βιβλίο ολόκληρο, τότε ένα μεγάλο κεφάλαιο σε αυτό. Το μόνο σίγουρο είναι πως εκτός από το Υπερεγώ και την κοινωνική κατασκευή, αλλά και την επιθετικότητα προς αποφυγήν της διαταράξεως της ισορροπίας του Εγώ, πολλά είναι εκείνα που μπορεί να μας προσφέρει η φροϋδική ψυχανάλυση στην παρούσα συζήτηση. Ταυτίσεις, μεταβιβάσεις, απωθήσεις, μετουσιώσεις είναι κάποια από αυτά, όπως ακριβώς και αναλύσεις παραλληλίας μεταξύ ονείρου ή φαντασίωσης και Facebook, daydreaming και Facebook και άλλα πολλά.
Στο παρόν άρθρο, όμως, δεν θα συνεχιστεί η ανάλυση με βάση την φροϋδική θεωρία, αλλά, μιας και ο ρόλος των άρθρων αυτών είναι η αναφορά κατευθύνσεων στο πλαίσιο μιας συζήτησης, στο δεύτερο αυτό μέρος θα τεθεί ως βάση η λακανική ψυχανάλυση. Όπως ακριβώς για την φροϋδική θεωρία χρησιμοποιήθηκαν τα πιο βασικά στοιχεία της, έτσι και τώρα η ανάλυση θα ακολουθήσει τη λακανική σκέψη στην πιο βασική της μορφή. Μέσα από την αναφορά στις τρείς βασικότερες έννοιες της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Lacan –το Φαντασιακό, το Συμβολικό και το Πραγματικό– θα γίνει προσπάθεια να αναδυθούν τα στοιχεία εκείνα μέσω των οποίων το Facebook επενεργεί στην ψυχοσύνθεση του ατόμου και του συνόλου. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η ανάδυση, χρειάζεται να υπάρξει μία σχετική κατανόηση της κάθε έννοιας. Έτσι κάθε «υποκεφάλαιο» θα αναφέρεται σε κάθε έννοια.
Φαντασιακό και Facebook
Ο Lacan κατασκευάζει τις θεμελιώδεις έννοιες της θεωρίας του από τις ήδη κατασκευασμένες από τον Freud έννοιες του Ichideal (ιδανικό του Εγώ) και Idealich (ιδανικό Εγώ). Ο Freud δεν διαφοροποιεί τις έννοιες αυτές καθώς άλλοτε χρησιμοποιεί τη μία και άλλοτε την άλλη (ή και τις δύο μαζί: “Ichideal oder Idealich”). Πρόκεται για όρους οι οποίοι ταυτίζονται στο μυαλό του με την έννοια του Υπερεγώ. Για τον Lacan, όμως, το Idealich είναι το Ιδεώδες Εγώ, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο εγώ ο ίδιος σκέφτομαι τον εαυτό μου και τον φαντάζομαι, μία λειτουργία του φαντασιακού. Το Ichideal, το Ιδεώδες του Εγώ, εδράζεται στο συμβολικό και αποτελεί το Εγώ μου, όπως φαίνεται στα μάτια της κοινωνίας δηλαδή στα μάτια των ανθρώπων που απαρτίζουν την κοινωνία – τον Μεγάλο Άλλο. Τέλος, το φροϋδικό Υπερεγώ αποτελεί το Πραγματικό, τις υπερβολικές ηθικές και κοινωνικές απαιτήσεις που προσιδιάζουν στο άτομο γνωρίζοντας ότι είναι ανήμπορο να τις πραγματοποιήσει. Πρέπει να σημειωθεί πως το πεδίο της ηθικής για τον Lacan δεν είναι το Υπερεγώ (Πραγματικό) όπως στον Freud, αλλά το συμβολικό, δηλαδή το πεδίο στο οποίο κατασκευάζονται οι κοινωνικές έννοιες και ορίζονται τα όρια της ηθικής συμπεριφοράς.
Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στο Idealich, δηλαδή στο Ιδεώδες Εγώ, και στην επιρροή του Facebook σε αυτό. Μία επιφανειακή ανάγνωση της έννοιας «Ιδεώδες Εγώ» θα έδινε κατευθείαν την απάντηση ότι πρόκειται ακριβώς για το τι σκέφτεται το Υποκείμενο ως τον ιδανικό εαυτό του, την ιδανική μορφή στην όποια επιθυμεί το ίδιο να φτάσει. Το Facebook λειτουργεί ως παροχή τέτοιων ιδεωδών μέσα από την ανάδειξη προτύπων, μέσα από τη διαφήμιση και άλλα παρόμοια. Γρήγορα όμως μια τέτοια ανάγνωση θα καταλάβει την κρίσιμη αστοχία της. Η φαντασίωση ενός ιδεώδους είναι ένα μέρος του φαντασιακού. Οι φαντασιώσεις λαμβάνουν χώρα ύστερα από διάφορες περίπλοκες καταστάσεις που βιώνει το Υποκείμενο, οι οποίες θα εξηγηθούν παρακάτω μιας και χρειάζεται η κατανόηση του Συμβολικού αλλά και του Πραγματικού. Μία κρίσιμη έννοια της λακανικής θεωρίας του φαντασιακού είναι η έννοια του objet petit a (αντικείμενο μικρό α). Η έννοια αυτή συνδέεται άρρηκτα με την επιθυμία, οποιαδήποτε επιθυμία. Όμως, το αντικείμενο αυτό δεν αποτελεί το αντικείμενο της επιθυμίας αλλά την αιτία της επιθυμίας. Χρησιμοποιώντας ένα εντελώς τυχαίο παράδειγμα, το objet petit a δεν θα ήταν η κατάκτηση της πρώτης θέσης του σχολείου και η ύψωση της σημαίας, αλλά η βαθειά ασυνείδητη επιθυμία για πρόκληση χαράς στους γονείς ή/και η επίσης βαθειά ασυνείδητη επιθυμία για κατανίκηση των υπόλοιπων μαθητών αλλά και πολλές άλλες τέτοιου είδους επιθυμίες.
Ίδια παραδείγματα θα μπορούσαν να προκύψουν και από τον κόσμο του Facebook: ασυνείδητη επιθυμία δεν αποτελεί το γεγονός ότι φαντασιώνομαι να συνευρεθώ με μία κοπέλα ή αγόρι της/του οποίας/ου φωτογραφίες μου παρέχει απλόχερα τοFacebook και μέσω αυτού μπορώ να παρακολουθώ κάθε βήμα και κάθε εμπειρία της, αλλά η επιθυμία να «κυνηγάω» ένα άτομο με τα μέσα αυτά να μαθαίνω όσα περισσότερα μπορώ γι’ αυτό και βέβαια, κάτι που βγαίνει από την καθημερινή μας εμπειρία, η επιθυμία να πραγματοποιώ όλα τα παραπάνω σε όσες/όσους περισσότερες/ους γίνεται. Όμως, εκείνο που έχει περισσότερη σημασία είναι να παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται αυτές οι βαθιές επιθυμίες, τον τρόπο με τον οποίο προκύπτει το φαντασιακό objet petit a και η εκάστοτε ασυνείδητη φαντασίωση. Προκειμένου να το κατανοήσουμε αυτό, πρέπει να μεταβούμε στην επόμενη βασική λακανική έννοια: στο Συμβολικό.
Συμβολικό και Facebook
Το Ichideal, το Ιδεώδες του Εγώ αποτελεί την ταύτιση του υποκειμένου με τις κοινωνικές απαιτήσεις. Αυτές οι τελευταίες συναποτελούν το συμβολικό. Πώς φαινόμαστε στα μάτια του μεγάλου Άλλου όπως ειπώθηκε προηγουμένως. Ο Άλλος αυτός αποτελεί τις δημόσιες κοινωνικές κατασκευασμένες πρέπουσες συμπεριφορές τις οποίες πρέπει να φέρουν όλοι στη δημόσια εικόνα τους. Έτσι λοιπόν, το συμβολικό είναι μία κοινωνική κατασκευή των πρέπει και δεν πρέπει, των ωραίων και μη ωραίων και όλων των υπόλοιπων απαιτήσεων της εκάστοτε ιστορικής κοινωνίας. Η σύνδεσή του με το Facebook και τη σημερινή κοινωνία καθίσταται πρόδηλη. Η κοινωνικοποίηση που λαμβάνει χώρα μέσα από το Facebook αποτελεί πλέον τη μία από τις πτυχές –και πολύ ισχυρή σήμερα– της κατασκευής του συμβολικού. Η ανάδειξη των προτύπων –συμπεριφοράς, ντυσίματος, ομιλίας, ομορφιάς και πολλών άλλων– μάλλον εντάσσεται στη συμβολική διάσταση και όχι τη φαντασιακή. Το στοιχείο που πλέον διαμορφώνει το τι είναι αρεστό, καλό, όμορφο κλπ, είναι τα Likes. Όσο πιο πολλά κερδίζει μία δημοσίευση, ένα κείμενο, μία πράξη, μία φωτογραφία, τόσο περισσότερο αυτό εντάσσεται κάτω από την κατηγορία του αρεστού, σωστού κλπ. Μπορούμε να φανταστούμε εύκολα την κατασκευή αυτού του μεγάλου Άλλου μέσα από τις αντιδράσεις σε κάθε τύπου δημοσίευση. Αρκεί να σκεφτούμε τις θεωρίες κάποιων Σκώτων φιλοσόφων σχετικά με τον άλλο και με τη συμπάθεια και την κατασκευή της ηθικής μέσα από διυποκειμενικές σχέσεις (θεωρίες που μπορούν εύκολα να συσχετιστούν με την συμβολική διάσταση στον Lacan), μόνο που για να τις φέρουμε στην εποχή μας θα συμπληρώναμε ότι κάθε φορά που ένας παρατηρητής έβλεπε κάποια συμπεριφορά μπορούσε αμέσως να αντιδράσει με το χέρι του, κάνοντας το σήμα του Like ή μία καρδούλα, ή με το πρόσωπό του κάνοντας γκριμάτσα κ.ά. Εάν τώρα το πολλαπλασιάσουμε πέρα από τα όρια της κοινότητας της Σκωτίας και ακόμη, πέρα από τα όρια της κοινωνίας π.χ της Ελλάδας του 2017, κάτι το οποίο μας παρέχει το διαδίκτυο –τη δυνατότητα να μπορούμε να παρακολουθήσουμε και να αντιδράσουμε σε συμβάντα που λαμβάνουν χώρα σε όλον τον κόσμο– τότε καταλαβαίνουμε τη διάσταση και τα όρια τα οποία λαμβάνει το σημερινό υπό καθημερινή κατασκευή συμβολικό μέσω του Facebook (και του διαδικτύου γενικότερα). Εκείνο που απομένει να συνδεθεί με τον σύγχρονο κόσμο του Facebook είναι το λακανικό Πραγματικό.
Σχέδιο που απεικονίζει τον βορρόμειο κόμβο, ο οποίος αναπαριστά τον τρόπο με τον οποίο διαρθρώνονται, σύμφωνα με τον Λακάν, οι τρεις διαστάσεις της ανθρώπινης πραγματικότητας.
Πραγματικό και Facebook
Η έννοια του Πραγματικού στη θεωρία του Lacan είναι πολύ περίπλοκη. Ακόμη και οι αναλυτές πολλές φορές αποτυγχάνουν να δώσουν έναν ακριβή ορισμό ή μία εξαντλητική περιγραφή του Πραγματικού. Τα πιο βασικά σημεία είναι πως δεν είναι κάτι παρόμοιο με το καντιανό «πράγμα καθ’ εαυτό», δηλαδή, δεν είναι κάτι που υπάρχει αλλά δεν μπορεί να το γνωρίσει ο άνθρωπος διότι το διαστρεβλώνει μέσα από τις φαντασιακές και συμβολικές διαδικασίες. Ο ίδιος ο Lacan αναφέρει πως δεν αποτελεί κάτι τέτοιο. Το Πραγματικό μπορεί να περιγραφεί μονάχα σε σχέση με τις άλλες δύο διαστάσεις, το Φαντασιακό και το Συμβολικό. Το νόημά του αποκτάται μονάχα σε παραλληλία με το νόημα που αναπτύσσεται σε αυτές. Εάν κανείς προσπαθήσει να κοιτάξει το πραγματικό ως αυτόνομο τότε θα δει μονάχα κενό. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως όταν αφαιρέσουμε όλα τα συμβολικά στοιχεία τότε θα έχουμε το Πραγματικό. Για τη λακανική σκέψη ισχύει η διάκριση μεταξύ Πραγματικού και πραγματικότητας. Πραγματικότητα είναι η ιδιοποίηση μέρους του Πραγματικού από το Συμβολικό, όμως κάθε φορά υπάρχει άλλο μέρος του Πραγματικού που μένει ανέπαφο. Με άλλα λόγια, το Συμβολικό προσπαθεί κάθε φορά να εισάγει το Πραγματικό στη συμβολοποίηση αλλά δεν τα καταφέρνει. Το Πραγματικό είναι εκείνο που δεν έχει συμβολοποιηθεί ακόμα. Αντιστέκεται στη συμβολοποίηση. Οι ερμηνευτές καταλήγουν πως το γεγονός αυτό είναι που παρέχει τη δυνατότητα στην ιστορία να συνεχίζει την πορεία της, καθώς μία ολοκληρωμένη ιδιοποίηση του Πραγματικού θα σήμαινε το «τέλος της ιστορίας».
Ένα άλλο χαρακτηριστικό στο οποίο καταλήγουν κάποιοι ερευνητές του Lacan είναι πως δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε την εμφάνιση συμβάντων που θεωρούνται ως «αδύνατα» ως εισβολή του Πραγματικού στον ειδυλλιακό συμβολικό «πύργο» που έχουμε κατασκευάσει για να ζούμε. Η επίθεση της ενδεκάτης Σεπτεμβρίου ή μία επίθεση με αμάξι απέναντι σε διαδηλωτές κατά του ρατσισμού δεν είναι πράξεις οι οποίες «ταρακούνησαν» τον συμβολικό κόσμο της εκάστοτε κοινωνίας και έδωσαν στους ανθρώπους μία γεύση του πραγματικού που υπάρχει κάπου μακριά από αυτούς. Η δικαιολόγηση της θέσης αυτής που πάει κόντρα στην κοινή άποψη περί των εισβολών του Πραγματικού, σχετίζεται με τις οθόνες και την παρακολούθηση συμβάντων που διαδραματίζονται πολύ μακριά από εμάς οι οποίες μας δίνουν την εντύπωση ότι όσα βλέπουμε δεν είναι πραγματικότητα για εμάς αλλά είναι πραγματικότητα για άλλους. Έτσι, όταν ένα τέτοιο γεγονός λαμβάνει χώρα στην πραγματικότητά μας δεν ερμηνεύεται ως το Πραγματικό που εισήλθε και μας ταρακούνησε αλλά ως οι εικόνες εκείνες που βλέπαμε αλλά δεν μας συνέθλιβαν γιατί δεν ήταν «για εμάς» (βλ. Slavoj Zizek «Πάθη του Πραγματικού, πάθη της προσομοίωσης» στο Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού, Scripta, Αθήνα 2003). Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε το ίδιο επιχείρημα για να αναφερθούμε στην προσπάθεια διαμόρφωσης μιας κάποιας ηθικής μέσα από την κατ’ επανάληψη κοινοποίηση στο Facebook βίντεο που απεικονίζουν αβάσταχτα συμβάντα όπως κακοποίηση των ζώων. Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν ότι είναι πραγματικότητα όσα παρακολουθούν, όμως, δεν είναι «γι’ αυτούς».
Αυτό μπορεί να το παρακολουθήσει κανείς και σε συζητήσεις περί ιδεολογίας, κυρίως στη μετατροπή της μαρξικής «ψευδούς συνείδησης» δηλαδή του: «δεν το ξέρουν, αλλά το κάνουν» σε: «ξέρουν πολύ καλά τι κάνουν, αλλά και πάλι, το κάνουν». Η θεώρηση της ιδεολογίας ως ψευδούς συνείδησης θα σήμαινε, με λακανικούς όρους, τη θόλωση του Πραγματικού από το Συμβολικό. Συνακόλουθα, η προσπάθεια διάλυσης της ψευδούς συνείδησης θα λάμβανε χώρα μέσω της απομάκρυνσης του Συμβολικού. Όπως όμως είδαμε και παραπάνω, μία τέτοια προσπάθεια θα είχε ως αποτέλεσμα το κενό. Η ιδεολογία σαν κατανόηση του κόσμου, ασυνείδητη αποδοχή του και λειτουργία πάνω σε αυτή τη βάση, φανερώνει την προσπάθεια συμβολοποίησης του Πραγματικού, ενός Πραγματικού που απωθείται διότι είναι αβάσταχτο. Ποιος θα μπορούσε να συνεχίσει να ζει αν δεν απωθούσε όλα όσα «Πραγματικά» συμβαίνουν στον κόσμο; Όλοι ξέρουμε τι συμβαίνει. Αλλά εφόσον δεν μας αγγίζει άμεσα, δεν συμβαίνει.
~
Τελειώνοντας, θα υπενθυμίσω την αρχική μου θέση πως άρθρα σαν κι αυτό στοχεύουν σε μία πολύ εισαγωγική πραγμάτευση ενός τέτοιου θέματος. Οι θεωρίες του Freud και του Lacan είναι περίπλοκες και οι πτυχές της ψυχοσύνθεσης του ατόμου είναι πάρα πολλές και λεπτομερειακά αναπτυγμένες από αυτούς τους στοχαστές· συνεπώς δεν αρκεί απλώς να καταδείξουμε την αντιστοίχιση κάποιων στοιχείων των θεωριών τους με το θέμα που πραγματευόμαστε. Όπως και η φροϋδική θεωρία, έτσι και η λακανική παρέχει πολλά περισσότερα στοιχεία τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν στην συγκεκριμένη συζήτηση. Λόγου χάρη, η Jouissance, δηλαδή μία περίπλοκη και ιδιαίτερη απόλαυση η οποία εισάγει στο πλαίσιο της ψυχανάλυσης το ανθρώπινο σώμα με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του. Ή επίσης ο συμβολικός ευνουχισμός, δηλαδή το ποιος θεωρώ εγώ πως είμαι (φαντασιακά) και ποιος θεωρούν οι άλλοι πως είμαι (συμβολικά), κάτι που επίσης δημιουργεί τα objets petits a διότι κατά την κοινωνικοποίηση (δηλαδή κατά την εισαγωγή του ατόμου στο συμβολικό πλαίσιο της κοινωνίας του), όσες συμπεριφορές απωθούνται από τον κοινωνικό περίγυρο επιστρέφουν στο υποκείμενο ως φαντασιώσεις· αλλά και πολλά άλλα στοιχεία, τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στην πραγμάτευση της πολύ σύγχρονης κοινωνικοποίησης μέσα από το Facebook που βιώνει η νέα γενιά αλλά και οι πιο μεγάλες.
Πηγές
- Slavoj Zizek, Λακάν, μτφ. Δ. Καγιαλάρης, Κ. Παπαδάκης, Πατάκη, Αθήνα 2009
- Ζακ Λακαν, Σεμινάριο ΧΙ. Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης 1964, μτφ, Α. Σκαρπαλέζου, τελική ανάγνωση Γ. Χειμωνάς, Κέδρος, Αθήνα 1982
- Γιάννης Σταυρακάκης, Η Λακανική Αριστερά. Ψυχανάλυση, Θεωρία, Πολιτική, μτφ. Α. Κιουπκιολής, Σαββάλας, Αθήνα 2012
