Τρία κείμενα για τη Ρωσική Επανάσταση

επιμ. Γιώργος Λιερός

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 107 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση (25 Οκτωβρίου 1917 με το παλιό ημερολόγιο) και η επέτειός της μας έδωσε την αφορμή γι’ αυτό το μικρό αφιέρωμα. Η Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση όμως είναι μια πολύ ευρύτερη και πολύμορφη επαναστατική διαδικασία, η οποία ξεκίνησε τον Φλεβάρη του 1917 με την πτώση του τσαρισμού. Την περίοδο 1917–1929 υπήρξαν πολλές «στιγμές ιστορικής διακλάδωσης», ανοίχθηκαν «πιθανοί δρόμοι χειραφέτησης», οι περισσότεροι από τους οποίους, αν όχι σχεδόν όλοι, εγκαταλείφθηκαν. Κάποιοι από αυτούς –διαπιστώνουμε σήμερα– προδιέγραφαν μερικές από τις πιο σύγχρονες αναζητήσεις των κοινωνικών κινημάτων. Ό,τι συνδέει τα τρία κείμενα του μικρού αυτού αφιερώματος είναι η σκιαγράφηση του πιο σημαντικού ίσως από τους «δρόμους που δεν πάρθηκαν» τότε.

Αυτόν τον δρόμο ξεκίνησαν να χαράσσουν τον 19^ο αιώνα Ρώσοι λαϊκιστές, έχοντας μάλιστα τη συνηγορία του ύστερου Μάρξ. Αγωνίζονταν για μια αποκεντρωμένη και δημοκρατική κοινωνία και μια σοσιαλιστική αναγέννηση που θα είχε ως βάση την εκσυγχρονισμένη αγροτική κοινότητα. Με δική τους πρωτοβουλία συγκροτήθηκαν τα πρώτα εργατικά συνδικάτα στη Ρωσία. Κατά την Επανάσταση, οι επίγονοι τους οι σοσιαλεπαναστάτες ήταν το σοσιαλιστικό κόμμα με την πιο ευρεία απήχηση στις λαϊκές τάξεις. Τόσο οι κεντρώοι και οι δεξιοί σοσιαλεπαναστάτες όσο και οι αριστεροί νικήθηκαν. Η αποτυχία τους –τέτοια που έκανε τους ιστορικούς να μιλήσουν για την «τραγωδία των σοσιαλεπαναστατών»– αποδείχθηκε καθοριστική για της τύχες της επανάστασης. Η «μεγάλη στροφή» το 1929 (εγκατάλειψη της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, βίαιη κολεκτιβοποίηση, πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση, πόλεμος εναντίον των χωρικών) αποτελεί και τον οριστικό ενταφιασμό της μεγάλης ευκαιρίας για την ανθρώπινη χειραφέτηση που γεννήθηκε με τη Ρωσική Επανάσταση. Ένα από τα θύματα αυτής της τελευταίας περιόδου θα είναι και Α. Β. Τσαγιάνοφ. Αυτός ο τόσο σπουδαίος στοχαστής που επανήλθε στην επικαιρότητα σε σχέση με τα προβλήματα της ανάπτυξης στον παγκόσμιο Νότο, διατύπωσε πρώτος, πριν τον Τόμσον, την έννοια της «ηθικής οικονομίας» και θεωρείται πρόδρομος της αποανάπτυξης.

Ο Μπετελέμ στις Οδηγίες προς ναυτιλλομένους… , που γράφτηκαν λίγα χρόνια πριν την πτώση της ΕΣΣΔ, δίνει το γενικό πλαίσιο της συζήτησης. Προχωράει σε μια συνολική αποτίμηση της Ρωσικής Επανάστασης και γενικότερα της εμπειρίας των σοσιαλιστικών πειραμάτων του 20ου αιώνα. Αυτό το σύντομο αλλά πυκνό κείμενο αποτελεί το απόσταγμα αναζητήσεων έξι δεκαετιών ενός από τους σημαντικότερους μαρξιστές του μεταπολεμικού κόσμου. Κάνει λόγο γι’ «αυτό που ήταν ριζοσπαστικά καινούργιο στην επαναστατική διαδικασία που ήταν σε πλήρη εξέλιξη μετά τον Φλεβάρη του 1917, το μέλλον της οποίας, αν δεν είχαν πάρει οι μπολσεβίκοι την εξουσία διακόπτοντας την βίαια, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε».

Το κείμενο Τσερνόφ εναντίον Λένιν επιχειρεί μια κριτική παρουσίαση του Κονστρουκτιβιστικός Σοσιαλισμός, του σημαντικότερου βιβλίου του Βίκτορ Τσερνόφ, του ηγέτη των σοσιαλεπαναστατών, προσπαθώντας να κατανοήσει τους λόγους της αποτυχίας τους. Σημειωτέον πως αυτό το βιβλίο αναφοράς –όπως και τόσα άλλα για την Επανάσταση, περιλαμβανομένων και πολυάριθμων ογκωδών μελετών που έχουν στηριχθεί στο πρόσφατο άνοιγμα των σοβιετικών αρχείων– δεν είναι διαθέσιμο στα αγγλικά.

Ο Γκαρσιά, τέλος, μας φέρνει σε μια πρώτη αλλά περιεκτική επαφή με το έργο του Τσαγιάνοφ, το οποίο δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (αν και έχει γραφτεί πως ο Καραβίδας το είχε υπόψη του τη δεκαετία 1930 στη γερμανική του μετάφραση). Όποιος ενδιαφέρεται για περισσότερα όσον αφορά την σχέση του Τσαγιάνοφ με τις ιδέες της ηθικής οικονομίας και της αποανάπτυξης μπορεί να δει την σχετική συνέντευξη του Τεοντόρ Σάνιν.

* Το πρώτο κείμενο γράφτηκε για την ιστοσελίδα του Kaboom, τα επόμενα δύο αποτελούν αναδημοσιεύσεις. Το δεύτερο επέχει θέση εισαγωγής στον τρίτο τόμο του μνημειώδους έργου του Μπετελέμ Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, (ελ. έκδ. Κουκίδα, 2017), το τρίτο είναι η εισήγηση του Ρενό Γκαρσιά στο συνέδριο Ρωσική Επανάσταση. Κριτικές προσεγγίσεις σε μια διαρκή πρόκληση, ( Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2021). Ευχαριστούμε θερμά τις εκδόσεις Κουκίδα και τις Εκδόσεις των Συναδέλφων οι οποίες μας έδωσαν την άδεια να αναδημοσιεύσουμε σε ηλεκτρονική μορφή τα δυο εν λόγω σημαντικά κείμενα.