Τον Απρίλιο του 2017 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν Στη Μαγγελανία, σε μετάφραση του Χρήστου Γεμελιάρη. Ο γαλλικός του τίτλος είναι En Magellanie και είχε εκδοθεί το 1897. Η πρόσφατη ελληνική έκδοση αριθμεί 296 σελίδες και είναι ιδιαίτερα καλαίσθητη.
Για εμάς, όπως και για όλους αυτούς που μαγεύτηκαν από τις περιπέτειες του Βερν στα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια, η είδηση ότι κυκλοφόρησε ένα μέχρι τώρα αμετάφραστο βιβλίο του, δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει ενθουσιασμό.
Άλλωστε, όπως μας πληροφορεί το σύντομο εκδοτικό σημείωμα που προηγείται του πρώτου κεφαλαίου του μυθιστορήματος, η συγκεκριμένη ιστορία του Βερν σχετίζεται και με τα πολιτικά μας ενδιαφέροντα, καθώς η πλοκή αντανακλά την αμφίθυμη στάση του συγγραφέα απέναντι στις ριζοσπαστικές ιδέες της εποχής του.
Παραθέτουμε λοιπόν αυτόν τον μικρό πρόλογο, γιατί τον κρίνουμε ως την καλύτερη εισαγωγή για το μυθιστόρημα, αλλά και ως χρήσιμο συμπλήρωμα της βιβλιογραφίας για το συνολικό έργο του Βερν:
Το Στη Μαγγελανία είναι ένα από τα τελευταία βιβλία που γράφει ο Ιούλιος Βερν, καταπονημένος από τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, από τη θλίψη του για την απώλεια αγαπημένων του προσώπων, όπως και από την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του από ψυχασθενή συγγενή του.
Η τελευταία, και πιο σκοτεινή συγγραφικά, περίοδός του περιλαμβάνει έργα που, ενόψει και της συνειδητοποίησης του επερχόμενου θανάτου, δείχνουν πως ο Βερν θέλει να δώσει και να δημοσιοποιήσει έναν πιο βαθύ και υπαρξιακό τόνο στη διαμόρφωση των χαρακτήρων του. Φαίνεται επίσης να θέλει να αντιμετωπίσει ξανά τα πολιτικά του φαντάσματα που δείχνουν μέχρι και το τέλος της ζωής του να τον στοιχειώνουν.
Όταν ο Βερν φτάνει για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1848, αυτό βρίσκεται σε αναβρασμό από την επανάσταση που είχε ξεκινήσει ήδη από τον Φλεβάρη. Στο Παρίσι της εποχής εκείνης, οι ριζοσπαστικές ιδέες είναι στο επίκεντρο των συζητήσεων όλων των διανοουμένων της εποχής, και ένα ανήσυχο πνεύμα όπως του Βερν δεν θα μπορούσε παρά να έρθει σε επαφή μαζί τους. Η αγάπη του Βερν για τα ταξίδια και τις ασύλληπτες γεωγραφικές και φυσικές ομορφιές που κρύβονταν ανά τον κόσμο, αλλά και η αδυναμία του να πραγματοποιήσει ο ίδιος τέτοια ταξίδια, τον φέρνει σε επαφή με όλη την ταξιδιωτική γραμματεία της εποχής του, ενώ η ανάγκη της μεγαλύτερης δυνατής ακρίβειας στην περιγραφή των φυσικών τοπίων και των κλιμάτων τους τον ωθεί στην προσωπική επαφή με σύγχρονούς του γεωγράφους και φυσιοδίφες, οι σημαντικότεροι εκ των οποίων ήταν οι Ελιζέ Ρεκλύ και ο Πιοτρ Κροπότκιν, αναρχικοί και οι δύο. Ανάμεσα στον Ρεκλύ και τον Βερν μάλιστα αναπτύσσεται βαθιά φιλία και αμοιβαία εκτίμηση. Η επαφή αυτή με τον Ρεκλύ ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την επαφή του Βερν με τον αναρχισμό, σε βαθμό που οι σημαντικότεροι και γνωστότεροι χαρακτήρες που αγαπήσαμε στο έργο του να διατηρούν ένα στοιχείο ηθικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας που παραπέμπει στις σημαντικές προσωπικότητες του αναρχισμού της εποχής εκείνης.
Μελετητές του έργου του Βερν με κάποια συμπάθεια στις ριζοσπαστικές αυτές ιδέες υποστηρίζουν πως τόσο ο Πλοίαρχος Νέμο όσο και ο Καού-τζερ της Μαγγελανίας αποτελούν λογοτεχνικές προσωπογραφίες των σπουδαίων αυτών αναρχικών «δασκάλων» του στη γεωγραφία.
Ο ίδιος ο Βερν, πέρα από τα νεανικά του χρόνια και την επαφή του με το μπαρουτοκαπνισμένο Παρίσι, όπου ενδεχομένως να αλληλεπίδρασε με τους ριζοσπαστικούς κύκλους της εποχής, σε καμιά περίπτωση δεν ήταν ο ίδιος αναρχικός, ούτε έτρεφε συμπάθεια για τους επαναστάτες που ακολούθησαν ή για το άλλο μεγάλο κοινωνικοϊστορικό γεγονός που έζησε, την Κομμούνα του Παρισιού – θα λέγαμε πως υπήρξε αντίθετα εχθρικός.
Παρ’ όλα αυτά, συνεχίζει να εντυπωσιάζει η επιλογή του για τους κεντρικούς ήρωες που αγάπησαν περισσότερο τα εκατομμύρια των αναγνωστών του, να είναι εραστές της ελευθερίας οι οποίοι αποφεύγουν την επαφή με τον κυρίαρχο πολιτισμό και τις αξίες του, και επιθυμούν τη μεγαλύτερη δυνατή ανεξαρτησία τους από τα κράτη και τους τύραννους.
Ο Βερν υπήρξε αναμφίβολα, πέρα από τεχνολογικός προφήτης, ένας χαρτογράφος της ανθρώπινης φύσης. Διαπνεόταν από μια αρνητική ανθρωπολογία για την οποία η εσωτερική συζήτηση περί της φύσης του ανθρώπου δεν ξεφεύγει ποτέ ακριβώς από τον πεσιμισμό που βλέπει έναν ανυπέρβλητο δυϊσμό μεταξύ των ιδεών και της πράξης.
Σε κάθε βιβλίο του σχεδόν, οι χαρακτήρες αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα με τις περιπέτειες των ταξιδιών τους τον δικό τους δαίμονα εαυτό. Οι άλλοι άνθρωποι και οι περιστάσεις ωθούν τους ήρωες του Βερν συνεχώς στην εσωτερική αμφιβολία και αμφισβήτηση των αρχών τούς, αρχών που τους έκαναν αυτό που είναι, και κάθε φορά οι ήρωες βλέπουν να τίθενται τα πάντα υπό την απειλή του μηδενισμού, της αναρχίας και του χάους, όπως θα έλεγε ο ίδιος.
Εξώφυλλο της γαλλικής έκδοσης (εκδ. Folio)
Το Στη Μαγγελανία αποτελεί ξεκάθαρα το πιο πολιτικοποιημένο βιβλίο του Βερν, ο οποίος, ακόμα και προς το τέλος των ημερών του, συνεχίζει να δίνει την εσωτερική αυτή μάχη μεταξύ του συλλογικού και της θέσης του ατόμου μέσα σε αυτό. Βάζει τον άθεο και αναρχικό κεντρικό ήρωα, τον Καού-τζερ, βασικό σύνθημα του οποίου στη ζωή είναι το Ούτε Θεός ούτε Αφέντης, να αναγκάζεται ελέω των περιστάσεων να αναθεωρήσει κάποιες από τις βασικότερες αρχές του, που συμβαίνει να είναι του αναρχισμού, καθώς δείχνουν ανεδαφικές και ανέφικτες σε συλλογικό επίπεδο. Και αυτό όχι επειδή θεωρεί πως οι αρχές δεν είναι σωστές, και εδώ βρίσκεται το πολιτικό παράδοξο του Βερν, αλλά αντίθετα επειδή θεωρεί εξαρχής στρεβλό το ίδιο το υλικό της ανθρωπότητας. Οι ιδέες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ανθρώπινης αλληλεγγύης συνεχίζουν να τον απασχολούν, όπως σε κάθε σχεδόν βιβλίο του, όμως στη Μαγγελανία μάς δείχνει για πρώτη και τελευταία φορά πόσο έντονα ακροβατεί συχνά ανάμεσα σε έναν ακραίο φιλελεύθερο, έναν ατομικιστή αναρχικό, έναν μηδενιστή που επιθυμεί συνεχώς να κρατάει άσπιλο τον ηθικά ακέραιο και ανώτερο εαυτό του από την επαφή με την ανθρωπόσφαιρα, ενώ την ίδια στιγμή θεωρεί ανεφάρμοστη κάθε συλλογική πρόταση που προσπαθεί να επιλύσει αυτόν τον κοινωνικό γρίφο, ακριβώς επειδή θεωρεί πως δεν υπολογίζει την, κατ’ ουσίαν αρνητική, ανθρώπινη φύση που χαρακτηρίζεται από την απληστία, το βίαιο και αρπακτικό στοιχείο, με λίγα λόγια από τη συνεχή ανάγκη μεγέθυνσης του υλικού της οφέλους ή την έμφυτη «κακία» της.
Όσοι μαγεύτηκαν από τον Βερν, για την ανακάλυψη των μονοπατιών φαντασίας που τους πρόσφερε αλλά και για την ιδέα της ανθρωπινότητας που τους έδωσαν οι βαθιά ανθρώπινοι και όχι υπερηρωικοί κεντρικοί χαρακτήρες του, άλλο τόσο έβρισκαν παράταιρη και λίγο άβολη τη δαιμονοποίηση των μαζών, αλλά και του συνόλου «ανθρωπότητα» από μέρους του.
Ο Βερν, πέρα από τις περιπέτειες που καταγράφει η φαντασία του, πέρα από τους πραγματικούς τόπους που προσπαθεί να απεικονίσει τόσο ρεαλιστικά χωρίς να έχει ποτέ του ταξιδέψει σε αυτούς, επιθυμεί να χαρτογραφήσει αυτή την τόσο προβλέψιμη μα και απρόβλεπτη ανθρώπινη κατάσταση, που είναι ικανή για το καλύτερο και για το χειρότερο ταυτόχρονα.
Για τον Βερν, κάτι τέτοιο βέβαια δεν συμβαίνει όταν φτάνουμε σε συλλογικό επίπεδο, όπου ο φόβος των μαζών, της πλέμπας, του όχλου και του βίαιου τρόπου με τον οποίο αυτές επιτυγχάνουν αποτελέσματα στα διεκδικητικά τους ξεσπάσματα, οργανωμένα και μη, αποδεικνύει ότι όλες οι εκδοχές της σοσιαλιστικής ιδεολογίας δεν είναι λειτουργικά πρακτικές, μιας και συνέχεια οδηγούν στο χάος.
Ο Βερν δεν μας μάγεψε βέβαια για τις πολιτικές του απόψεις, όσο για όλους τους άλλους δυνατούς λόγους. Η Μαγγελανία όμως μας δείχνει με έναν πολύ άμεσο τρόπο τη διαρκή συνειδησιακή εσωτερική διαμάχη που δίνει μέχρι και το τέλος της ζωής του, και είναι ιδιαίτερη η χαρά μας που εκδίδουμε για πρώτη φορά ένα μυθιστόρημά του, πόσο μάλλον όταν είναι αυτός ουσιαστικά που μας έκανε και σε προσωπικό επίπεδο, με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο, να αγαπήσουμε το διάβασμα, την ιδέα της γεμάτης βιβλιοθήκης και να ταξιδέψουμε μαζί του.
Καλή ανάγνωση.
Η έκδοση
