του Γιώργου Περτσά
Ο Τεοντόρ Σανίν είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως σε κύκλους ιστορικών και κοινωνιολόγων με αντικείμενο έρευνας την αγροτική οικονομία, τους χωρικούς και την ένταξη των κοινωνιών της περιφέρειας στην παγκόσμια καπιταλιστική πραγματικότητα. Πέρα από αυτούς τους μικρούς κύκλους, η αίσθησή μου είναι ότι η διανοητική του προσφορά παραμένει για πολλούς άγνωστη, ενώ οι προβληματισμοί που έθεσε με το έργο του φαίνεται να έχουν επηρεάσει τις τρέχουσες πολιτικές αναζητήσεις μόνο εξ αντανακλάσεως και μέσω τρίτων.
Στην περίπτωσή μου, η γνωριμία μου με το έργο του έγινε μέσα από τις αναφορές του μεξικανού συγγραφέα Γκουστάβο Εστέβα, συνομιλητή του Σανίν και θαυμαστή του έργου του. Λίγα χρόνια αργότερα, η τύχη το έφερε να τον γνωρίσουμε και από κοντά, όταν βρέθηκε στην Αθήνα, ως προσκεκλημένος ομιλητής στο διεθνές συνέδριο για τη Ρωσική επανάσταση. Η ομιλία του εκεί είχε τίτλο «Η Ρωσική Επανάσταση 1902-1922» και εστίασε στη θεματική που σφράγισε την προσωπική του διαδρομή, δηλαδή στους χωρικούς της Ρωσίας και στις αντιδράσεις τους απέναντι στο καθεστώς των Μπολσεβίκων.[1]
Η πορεία του βίου του Σανίν υπήρξε πολυκύμαντη, ικανή να αποτελέσει τη βάση περιπετειώδους μυθιστορήματος ή κινηματογραφικού σεναρίου ταινίας δράσης. Γεννήθηκε στο Βίλνιους της τότε Πολωνίας και μέσα από λοξές διαδρομές και πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, μεταξύ των οποίων η εξορία στη Σιβηρία ως παιδί κατά το Σοβιετικό καθεστώς, η Παλαιστίνη και το μετέπειτα κράτος του Ισραήλ, τα βρετανικά πανεπιστήμια απ’ όπου αποφοίτησε και στα οποία δίδαξε για το μεγαλύτερο μέρος της ακαδημαϊκής του πορείας, φτάνει ως τη Ρωσία της δεκαετίας του ’90, όπου ίδρυσε και προέδρευσε στη Σχολή Κοινωνικών και Οικονομικών Επιστημών της Μόσχας.
Ωστόσο, η προσφορά του Σανίν ξεπερνά κατά πολύ τα όρια της ακαδημαϊκής του σταδιοδρομίας. Το έργο του συνεισφέρει σε κριτικούς προβληματισμούς και διαθέσεις ριζικού αναστοχασμού πάνω στις συντεταγμένες της πολιτικής σκέψης του 19ου και του 20ού αιώνα. Ένα τέτοιο ορόσημο στην πορεία του υπήρξε η ανατίμηση και η κατάδειξη της συνάφειας του ύστερου έργου του Μαρξ με τις λεγόμενες υπανάπτυκτες χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας, με την παράδοση κοινοτισμού και γεωργικής οικονομίας που τις χαρακτηρίζει.[2] Ορμώμενος από αυτές τις αναλύσεις του Μαρξ, αλλά και από τη δική του ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα πάνω στην «παράξενη τάξη» των χωρικών,[3] ο Σανίν θα θέσει υπό αμφισβήτηση την ιδέα μιας γραμμικής και σταδιακού τύπου προόδου της ιστορίας. Οι τρόποι και οι λογικές των χωρικών δεν μπορούν να εξαφανιστούν από τα αλλεπάλληλα κύματα εκσυγχρονισμού, όπως πίστευαν και πιστεύουν οι θιασώτες της προόδου και της κατά στάδια αλλαγής της κοινωνίας. Οι ιστορικές και κοινωνικές διαδρομές είναι απρόβλεπτες, περίεργες, μη εύκολα συνοψίσιμες. Έτσι, η «παράξενη τάξη» των χωρικών θα επιμείνει και θα συνεχίσει να επιμένει, διαψεύδοντας τα ποικίλα αγγελτήρια του ιστορικού της θανάτου· αν όχι σήμερα, τότε σίγουρα μετά τον επόμενο γύρο εκμοντερνισμού.
Μια δεύτερη σημαντική προσφορά του Σανίν επικεντρώνεται ακριβώς στο γεγονός ότι μέσα από τη μελέτη της γεωργικής οικονομίας, ανέδειξε και σύστησε στο κοινό της Δύσης το έργο του ρώσου μελετητή της οικονομίας του κόσμου των χωρικών, Αλεξάντρ Τσαγιάνοφ. Κατανοώντας και αναπτύσσοντας περαιτέρω το μήνυμα του Τσαγιάνοφ, ο Σανίν θα ανατιμήσει τον ρόλο των χωρικών στο πλαίσιο κάθε προσπάθειας κοινωνικού μετασχηματισμού. Το ζήτημα της υπαίθρου και του κόσμου της, η γεωργική οικονομία και ο γεωργικός τρόπος παραγωγής θα αποτελέσουν σταθερό σημείο σύγκρουσης με τις ποικίλες εκδοχές σοσιαλισμού που κυριάρχησαν τον 20ό αιώνα, με την αποστροφή που αυτές επέδειξαν προς κάθε τι το σχετικό με την ύπαιθρο, θεωρώντας το πηγή αντίδρασης και μνημείο οπισθοδρόμησης και, φυσικά, με τον ακραιφνή βιομηχανισμό τους. Μέσα από την ενασχόλησή του αυτή με την άλλη οικονομία των χωρικών, θα έρθει σε επαφή με τους τρόπους και τα ήθη και της άλλης οικονομίας του κόσμου των «από κάτω». Μορφές οικονομίας που βασίζονται σε καθημερινές ανταλλαγές, πέρα από τις καταγραφές της επίσημης, κρατικής ή ιδιωτικής οικονομίας, έχουν βοηθήσει τους απλούς ανθρώπους να επιβιώσουν σε δύσκολους καιρούς, οικονομικών κρίσεων, καταπιεστικών καθεστώτων ή απλά της κανονικότητας της καθημερινής εκμετάλλευσης. Έτσι, η σκέψη του Σανίν θέτει τους όρους να σκεφτούμε με διαφορετικό τρόπο και από διαφορετικές αφετηρίες το ζήτημα της οικονομίας· όχι ως ανταγωνιζόμενα καθεστώτα πολιτικής οικονομίας, αλλά σαν μια καθημερινή πράξη για την εξασφάλιση των προς των ζην, που έχει πολλά να μάθει από τον κόσμο των χωρικών, αν αφουγκραστεί και αντλήσει από τις δυνατότητές του.
Τέλος, το έργο του Σανίν μάς δείχνει με σαφήνεια τα όρια των πολιτικών προταγμάτων του 20ού αιώνα, όπως αυτό του σοσιαλισμού. Κατά τον ίδιο, οι ήττες αυτών των πολιτικών σχεδίων ήταν προδιαγεγραμμένες, στον βαθμό που έθεσαν ως κέντρο της πολιτικής προσπάθειας το ζήτημα της ανάπτυξης, στη θέση του αιτήματος για δικαιοσύνη. Ίδια είναι και η στάση του ως προς το ζήτημα της ηθικής και της θέσης που αυτή κατέχει στους πολιτικούς μας προσδιορισμούς. Μακριά από το να αποτελεί ένα δευτερεύον ζήτημα, μια στιγμή στο εποικοδόμημα, που ετεροπροσδιορίζεται από τις παραγωγικές δυνατότητες της ιστορικής εποχής, οφείλει, αντιθέτως, να αποτελεί μόνιμη μέριμνά μας, κρίσιμο επίκεντρο κάθε πολιτικής δράσης.
Η θεματολογία, η ιδιαίτερη επεξεργασία και η ανάπτυξη των ιδεών που απαρτίζουν το έργο του Σανίν διαμορφώνει τους όρους σκιαγράφησης ενός άλλου πολιτικού σύμπαντος, πέρα από τις συνηθισμένες εννοιολογήσεις, τα παγιωμένα σχήματα και τις γνώριμες πολιτικές κατηγοριοποιήσεις. Περιέχει ενέργειες για την κίνηση πέρα από το κυρίαρχο πολιτικό φαντασιακό, σε οποιαδήποτε εκδοχή του πολιτικού φάσματος και αν εκφράζεται αυτό. Ταυτόχρονα, παρέχει έννοιες και θεωρητικές χειρονομίες αρκετά γενναίες, ώστε να συγκινήσουν και να κινητοποιήσουν σύγχρονες πρωτοβουλίες, που επιθυμούν να ανοίξουν άλλους πολιτικούς δρόμους. Ένα έργο που αναμένει τη δημιουργική του οικειοποίηση και την περαιτέρω επεξεργασία του προς ποικίλες κρίσιμες κατευθύνσεις· της πολιτικής οικολογίας, του πειραματισμού πέρα από τα όρια της επίσημης οικονομίας, της αναζωογόνησης της υπαίθρου, της πολιτικής πράξης μετά-την-ανάπτυξη.
Ο Τεοντόρ Σανίν πέθανε ακριβώς έναν χρόνο πριν. Η μνήμη του θανάτου του ας μην είναι μια κατάληξη, ένα οριστικό κλείσιμο της σχέσης μας με το έργο του, που δεν προλάβαμε καν να γνωρίσουμε όσο ήταν ακόμη εν ζωή. Ας γίνει, αντίθετα, μια αφετηρία, ένα έναυσμα για τη γνωριμία μας με έναν στοχαστή που μένει να ανακαλύψουμε.
[1]Στο site του συνεδρίου μπορεί να βρει κανείς και μεταφρασμένα κείμενα του Σανίν, https://congress1917.gr/. Τα πρακτικά του συνεδρίου, που περιλαμβάνουν τις εισηγήσεις των ομιλητών, μεταξύ αυτών και την ανωτέρω εισήγηση του Σανίν, αναμένεται να εκδοθούν μέσα στη χρονιά από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων.
[2]Το κλασικό και πλέον γνωστό έργο του είναι οπωσδήποτε το Late Marx and the Russian Road: Marx and the Peripheries of Capitalism, Routledge, Λονδίνο 1983. Για αυτό τον «άλλο», ύστερο Μαρξ, τον οποίο φέρνει στο προσκήνιο ο Σανίν, βλ. το έργο ενός ακόμη προσκεκλημένου ομιλητή του ανωτέρω συνεδρίου: Ettore Cinnella, Ο Άλλος Μαρξ, μτφρ. Άννα Γρίβα, Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, Αθήνα, 2019.
[3]The Awkward Class: Political Sociology of Peasantry in a Developing Society: Russia 1910-1925, Clarendon Press, Οξφόρδη, 1972.
