Η ιστορία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, την οποία ο Ντοστογιέβσκη θεωρούσε αποκορύφωμα του έργου του, έχει συνοπτικά ως εξής: ο Χριστός ξαναέρχεται στη γη, αλλά όχι για τη Δευτέρα Παρουσία. Κάνει θαύματα, το πλήθος τον αγαπά, όμως ο επικεφαλής της εκκλησίας διατάζει να τον συλλάβουν και τον καταδικάζει σε θάνατο. Για να θεμελιώσει την ενοχή του κατηγορουμένου, εξετάζει την ιστορία των τριών πειρασμών στην έρημο, κρίνοντας πως ο Χριστός θα έπρεπε να είχε πράξει διαφορετικά και να είχε ακολουθήσει τις προτροπές του διαβόλου, κάνοντας φαντασμαγορικά θαύματα.
Αντ' αυτού, διάλεξε να μην εντυπωσιάσει τους ανθρώπους, για να τους επιτρέψει να πιστέψουν με ελεύθερη απόφαση. Εκεί, όμως, έγκειται το λάθος, κατά τη γνώμη του ιεροεξεταστή, καθώς ο άνθρωπος είναι από τη φύση του αδύναμος, ανίκανος να διαχειριστεί την ελευθερία του· ο άνθρωπος χρειάζεται κάποιον για να προσκυνήσει και να ζητήσει από αυτόν να του νοηματοδοτήσει τη ζωή. Η ελευθερία που παρείχε ο Ιησούς στους ανθρώπους τούς έφτασε σε "φριχτό σημείο σκλαβιάς και ταραχής", ενώ το κονκλάβιο των ιερέων τούς προσέφερε την απαραίτητη καθοδήγηση, θεμελιώνοντας την πίστη "στο θαύμα, στο μυστήριο και στο κύρος". Το ουσιώδες είναι ότι , για τον Ιεροεξεταστή, η υποδούλωση του ανθρώπου από την εκκλησία, η αντιμετώπισή του ως παιδιού είναι ταιριαστό δώρο για την αδύναμη ανθρώπινη ψυχή, δώρο που της αρνήθηκε ο Χριστός, υπερτιμώντας τις δυνατότητές της.
Η παραπάνω θεώρηση της ανθρώπινης φύσης μάς φέρνει στο μυαλό την κριτική που ασκεί ο Πλάτωνας στην αρχαία ελληνική δημοκρατία. Την θεωρεί μια κυριαρχία του όχλου που άγεται και φέρεται από τους δημαγωγούς. Αποτελείται από πολίτες που δεν μπορούν να ελέγξουν τις επιθυμίες τους, είναι απαίδευτοι και απείθαρχοι, καμαρώνουν για τα ελαττώματά τους και θεωρούν την πλήρη έλλειψη αρχών ελευθερία. Είναι αδύναμοι χαρακτήρες που δε θέτουν όρια στο εαυτό τους και επομένως είναι ανίκανοι να αυτοκυβερνηθούν. Η κατάστασή τους, μάλιστα, θα τους οδηγήσει στη δουλεία της Τυραννίας, του πολιτεύματος που για τον Πλάτωνα είναι το χειρότερο. Γι' αυτό το λόγο, στην Πολιτεία του, προτείνει τη σύσταση μιας ανώτερης κάστας φιλοσόφων-κυβερνητών, που λόγω της φιλοσοφικής τους παιδείας μπορούν να συλλάβουν την Ιδέα του Αγαθού και να κατευθύνουν την πόλη προς τα εκεί.
Το ίδιο μοτίβο βρίσκουμε βέβαια και στον κλασικό μαρξισμό, ιδίως στην εφαρμογή του από τα κομμουνιστικά κόμματα. Μπορεί στο βάθος (ή, καλύτερα, επειδή στο βάθος είναι εντελώς βέβαιο) να περιμένει τους προλετάριους η αταξική κοινωνία και η κατάργηση των διακρίσεων, αλλά μέχρι τότε οι αδαείς μάζες πρέπει να υπακούουν στο ιερατείο του κόμματος, που κατέχει την απόλυτη, τη θέσφατη αλήθεια.
Οι αναλογίες είναι σαφείς: υπάρχει το αδύναμο πλήθος και οι ικανοί καθοδηγητές του, που ανήκουν σε μια κλειστή ανώτερη τάξη και διοικούν με στόχο το κοινό καλό. Ο Πλάτων, μάλιστα, στην αλληγορία των μετάλλων φτάνει να πει ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως χάλκινοι, αργυροί ή χρυσοί και αναλόγως πρέπει να κατατάσσονται.
Θα κλείσουμε ενθυμούμενοι τον Καστοριάδη, που πάντα τόνιζε ότι το δύσκολο στην αληθινή δημοκρατία είναι ακριβώς ο αυτοπεριορισμός, γιατί δεν υπάρχει τίποτα το εξωτερικό να θέτει εμπόδια στον άνθρωπο*. Σημείωνε, επίσης, το εξής πολύ σχετικό με το θέμα μας: "Βεβαίως, στην ιστορική πραγματικότητα, θεοκρατία και ιδεοκρατία δεν μπορούν να είναι ποτέ κάτι διαφορετικό από την εξουσία μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας, δηλαδή των εκπροσώπων του Θεού ή της Ιδέας, δηλαδή της Εκκλησίας, του Κόμματος κλπ".
*κι είναι ακριβώς αυτό και το ηθικό πρόβλημα του Ιβάν, του αφηγητή εξάλλου του μύθου του μεγάλου ιεροεξεταστή: κατά πόσον, αν δεν υπάρχει θεός, όλα επιτρέπονται
