Είναι τόσο λογικό να παριστάνεις
μια μορφή φυλάκισης με κάποιαν άλλη,
όσο και το να παριστάνεις ένα οποιοδήποτε
πράγμα που υπάρχει πραγματικά, με κάτι
που δεν υπάρχει.
Daniel Dafoe
Το ερώτημα άρχισε να με απασχολεί όταν όλο και περισσότεροι φίλοι και γνωστοί εκφράζανε χλιαρές γνώμες για την πρώτη ταινία του Λάζλο Νέμες. Προφανώς η ταινία αποτελεί ένα σχόλιο για τη φρίκη του ολοκαυτώματος. Ήταν λοιπόν το σχόλιο αποτυχημένο, ή μήπως μας ξεπέρασε; Γιατί υπάρχει και αυτή η περίπτωση: την πραγματική φρίκη να μην την αντέχουμε. Και να της γυρίζουμε την πλάτη.
Ο Νέμες δεν κινηματογράφησε τη φρίκη κατά πρόσωπο. Δεν θα μπορούσε να το κάνει. Και την αδυναμία του αυτή την κατανόησε πριν καν καταπιαστεί με το εγχείρημα, καθότι το σχόλιό του εδράζεται πάνω στη βαθιά φιλοσοφική του προσέγγιση για το ζήτημα. Το ιστορικό γεγονός των στρατοπέδων εξόντωσης ξεπερνά το ανθρώπινο μέτρο, είναι εκτός της ανθρώπινης λογικής. Αυτό που εκεί προκάλεσε ο άνθρωπος στον άνθρωπο στην ουσία δεν μπορεί να περιγραφεί. Δεν μπορεί να κινηματογραφηθεί. Όμως η ανάγκη να μιλήσουμε-και κινηματογραφικά- γι’ αυτό παραμένει. Ο Νέμες είχε ανάγκη να το κάνει, είχε ανάγκη να μιλήσει για το ανείπωτο. Και έπρεπε να βρει έναν τρόπο.
Και τον βρήκε. Σε ένα παράλογο, έξω από τα ανθρώπινα μέτρα τόπο και χρόνο χρησιμοποίησε μια παράλογη –πώς αλλιώς θα γινόταν- ιστορία ενός ανθρώπου σαν όχημα για να διεισδύσει μέσα στο στρατόπεδο. Και εκεί το μόνο που μας έδειξε καθαρά ήταν τα μάτια αυτού που βλέπει τη φρίκη. Η βάση της ταινίας είναι αυτή η προσέγγιση. Όλες οι υπόλοιπες επιλογές υπηρετούν αυτή την αρχή. Το πλάνο είναι στενό όπως και τα ασφυκτικά πλαίσια της ¨ζωής¨ του στρατοπέδου, ο ρυθμός γρήγορος, η εναλλαγή των στιγμών της ¨ζωής¨, άναρχη. Και τη φρίκη των στρατοπέδων για την οποία τόσα έχετε ακούσει δεν θα τη δείτε καθαρά. Αλλά θα τη νιώσετε, για δυο ώρες θα τη νιώθετε, θα γεμίζει το μυαλό σας μια εικόνα φλου, απόκοσμη, ένας περιβάλλων ήχος απροσδιόριστος, μια μυρωδιά καμένης σάρκας, μια γεύση στάχτης. Ο σκηνοθέτης για τις δυο αυτές ώρες δεν κάνει κανένα χατίρι στις ευκολίες μας. Μας καταδικάζει να δούμε αυτά που βλέπει ο πρωταγωνιστής του, να ζήσουμε αυτά που ζει αυτός. Και μάλιστα με τον τρόπο που τα «βλέπει» και τα «ζει» αυτός. Μεταξύ πραγματικότητας και μη πραγματικότητας. Σε ένα παράλογο υπερβατικό σύμπαν. Για το οποίο ακόμα δεν έχει δοθεί – και δεν θα δοθεί μάλλον ποτέ- εξήγηση.
«Ο γιός του Σαούλ» δεν είναι μόνον μια ταινία. Είναι μια από τις σπάνιες φορές που η τέχνη, η κινηματογραφική τέχνη εδώ- συναντά τη φιλοσοφία, την ιστορία, την ποίηση… Και μετασχηματίζεται σε κάτι άλλο… Άρα δεν μπορεί να κριθεί σαν μια ταινία και μόνον. Η τυπική ερώτηση: «σού άρεσε η ταινία;» δεν μπορεί να απαντηθεί. Για την ακρίβεια δεν μπορεί καν να ειπωθεί. Βγαίνοντας από την αίθουσα αυτό είναι σαφές. Πώς μπορείς να πεις τη γνώμη σου για μια ταινία όταν ακόμα μυρίζεις τον καπνό του στρατοπέδου εξόντωσης;; Πώς μπορείς να συγκρίνεις κάτι που δεν υπάρχει με κάτι που υπάρχει;; «Ο γιός του Σαούλ» μάς ζητάει χρόνο. Όπως κάθε μεγάλο έργο τέχνης.
Ο Λάζλο Νέμες δημιούργησε ένα αριστούργημα. Και αυτό γιατί μέσω της κινηματογραφικής του τέχνης μάς έφερε σε επαφή με τον σκοτεινό πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Πόσοι είμαστε σε θέση να το αντέξουμε;; Εδώ η δυσκολία του σκηνοθέτη να περιγράψει το απερίγραπτο βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με τη δυσκολία του θεατή να κατανοήσει το ακατανόητο. Και για τους δυο - δημιουργό και θεατή- υπάρχουν ευκολότερες επιλογές. Ο πιανίστας, Η εκλογή της Σόφι, Η λίστα του Σίντλερ, Η ζωή είναι ωραία…… είναι πράγματι πολύ ωραίες ταινίες.
Ιγνάτιος Λιαπής
