Στο κείμενο αυτά θα επιχειρήσω να συνδέσω αυτά που αναφέρει ο Αριστοτέλης περί δουλείας στο α΄κυρίως βιβλίο των Πολιτικών, με τον κόσμο των Pokémon. Όσο κι αν μια τέτοια σύνδεση φαντάζει αλλόκοτη, παράξενη ή και ανόητη, εκτιμώ ότι κάποιος που έχει διαβάσει τον Αριστοτέλη έχοντας το νου του εστιασμένο στο ζήτημα της δουλείας και είναι εξοικειωμένος με τον κόσμο των Pokémon είτε μέσω του anime είτε μέσω των παιχνιδιών μπορεί να ανακαλύψει πολύ ενδιαφέρουσες συνάφειες.
Προφανώς, δεν προσπαθώ να αποδείξω ότι οι δημιουργοί της σειράς ή του παιχνιδιού είχαν διαβάσει Αριστοτέλη και επηρεάστηκαν από αυτόν, αν και τίποτα δεν μπορούμε να αποκλείσουμε σε αυτή τη ζωή. Εντελώς παρενθετικά αναφέρω ότι ιδιαίτερα στις τελευταίες γενιές παρατηρούνται πολλά ονόματα χαρακτήρων τα οποία είναι επηρεασμένα από την αρχαιοελληνική μυθολογία ή ιστορία. Π.χ. Iris, Olympia, Phoebe, Cynthia, Dianthe, Cyrus, Saturn, Mars, Jupiter, Lysandre, Sophocles. Ιδιαίτερα το Lysandre μου έκανε έντονη εντύπωση καθώς δεν μπορεί παρά να προέρχεται από τον Σπαρτιάτη ναύαρχο Λύσανδρο, ο οποίος ήταν ιστορικό πρόσωπο και όχι θεός – ενώ τα ονόματα των θεών, ιδιαίτερα του δωδεκάθεου, είναι πολύ γνωστά στο εξωτερικό μέσω των λατινικών τους μεταφράσεων. Αντίστοιχη αλλά όχι τόσο μεγάλη εντύπωση μου έκανε και η χρήση του ονόματος Sophocles. Βέβαια, όλα αυτά δεν μπορούν να παράσχουν την παραμικρή απόδειξη ότι στην Game Freak πριν φτιάξουν τα Pokémon ήξεραν από Αριστοτέλη, μπορεί όμως να υποδηλώνουν ότι η γνώση της αρχαιοελληνικής μυθολογίας και ιστορίας στο εξωτερικό είναι πιο διαδεδομένη απ' ό,τι φανταζόμαστε.
Κλείνω όμως την παρενθετική αυτή αναφορά, για να περάσω στο πώς όντως είναι δυνατόν να συσχετιστούν οι απόψεις του Αριστοτέλη με τα Pokémon. Θα ξεκινήσω πρώτα εκθέτοντας αδρομερώς τις απόψεις του Αριστοτέλη περί δουλείας και μετά θα προβώ σε συσχετίσεις. Όλοι λίγο πολύ ξέρουμε ότι ο Αριστοτέλης επεδίωξε και εν πολλοίς κατάφερε να οργανώσει και να συστηματοποιήσει τις γνώσεις της εποχής του σε πλείστους τομείς τους επιστητού και γενικότερα να αποτελέσει τον πατέρα πολλών επιστημών και του ίδιου του αναλυτικού τρόπου σκέψης που διέπει τη δυτική επιστήμη. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα λοιπόν πνεύματα του αρχαίου κόσμου (αν όχι το πιο σπουδαίο), το οποίο σε πολλά ζητήματα ήταν πιο μπροστά από την εποχή του. Στο ζήτημα της δουλείας όμως ο Αριστοτέλης, για να το εκφράσω απλά, μας τα χαλάει. Ο Σταγειρίτης, σύμφωνα με όσα αναφέρει στο α΄βιβλίο των Πολιτικών, είναι υποστηρικτής της φυσικής δουλείας. Για τον Αριστοτέλη, όπως η συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας γίνεται φυσικά, έτσι είναι εύλογο κάποιοι άνθρωποι να είναι δούλοι και να ανήκουν σε άλλους, διότι η ίδια τους η φύση είναι δουλική. Οι δούλοι κατά τον Αριστοτέλη αποτελούν έμψυχα εργαλεία, περιουσιακά στοιχεία για την εκπλήρωση πρακτικών δραστηριοτήτων (1254a 2).
Θα μπορούσε βέβαια να υποστηριχθεί ότι αυτές οι απόψεις δεν είναι τόσο παράδοξες, καθώς ο Αριστοτέλης ζούσε σε κοινωνίες όπως η αρχαία Αθήνα, όπου το φαινόμενο της δουλείας ήταν παγιωμένο και οι οποίες σε μεγάλο βαθμό στηρίζονταν στην ύπαρξη δούλων. Ωστόσο, τόσο το σοφιστικό κίνημα όσο και ο Πλάτων επικρίνουν τον θεσμό της δουλείας και τον θεωρούν άδικο και σκληρό. Ο Αριστοτέλης είναι λοιπόν ο μοναδικός θεωρητικός υποστηρικτής της εκ φύσεως δουλείας κάποιων ανθρώπων. Θεωρεί ότι είναι δίκαιο κάποιοι να είναι ελεύθεροι και κάποιοι άλλοι δούλοι, διότι κάποιοι εκ φύσεως προορίζονται για να άρχουν και άλλοι για να άρχονται (1254b 23-24). Πέραν όμως από δίκαιο είναι και ωφέλιμο και για τους δύο. Δηλαδή και οι δουλοκτήτες ωφελούνται από τις υπηρεσίες των δούλων τους, αλλά και οι δούλοι ωφελούνται από την προστασία που τους παρέχει ο αφέντης τους. Θα έλεγε κανείς ότι οι δούλοι λόγω της δουλικής τους φύσης δεν θα μπορούσαν να διαχειριστούν την ελευθερία τους, οπότε είναι γι’ αυτούς προτιμότερο να ανήκουν σε άλλους και να τους υπακούουν.
Αυτές οι ακραίες και εν πολλοίς συντηρητικές, ακόμα και για εκείνη την εποχή, απόψεις του Αριστοτέλη (όπως και οι αντίστοιχες για τη θέση της γυναίκας) αμαυρώνουν τη γενικότερα θετική εικόνα του Σταγειρίτη και ίσως αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο ειδικά στα ελληνικά η βιβλιογραφία πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι περιορισμένη. Ακόμα όμως και σημαντικοί μελετητές του Αριστοτέλη διεθνώς παραβλέπουν το ζήτημα της δουλείας, όπως ο Alasdair MacIntyre, ο οποίος υποστηρίζει ότι είναι ένα μελανό σημείο στη σκέψη του Αριστοτέλη το οποίο καλά θα κάνουμε να παρακάμψουμε[1].
Το ελαφρυντικό που μπορούμε να αναγνωρίσουμε στη σκέψη του Αριστοτέλη είναι πως αξιώνει να υπάρχει σχέση φιλίας μεταξύ αφέντη και δούλου. Παρόλο που η διοίκηση του οίκου γίνεται δεσποτικά, καθώς τα μέλη του δεν είναι ίσα μεταξύ τους (σε αντίθεση με την πολιτική κοινωνία), ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η σωστή μεταχείριση των δούλων δείχνει και την αξιοσύνη του δουλοκτήτη (1255b 31-33).
Έχοντας παραθέσει εν συντομία τις βασικότερες θέσεις του Αριστοτέλη για το ζήτημα της δουλείας θα διαπίστωνε εύκολα κάποιος fan των Pokémon ότι η σχέση δουλοκτήτη-δούλου για τον Αριστοτέλη έχει πολλά κοινά στοιχεία με την σχέση ενός εκπαιδευτή και των Pokémon του. Βέβαια θα αντέτεινε κανείς ότι τα Pokémon δεν πρέπει να είναι δούλοι, ούτε έμψυχα εργαλεία του εκπαιδευτή τους αλλά φίλοι του. Ακόμη όμως κι αν είναι φίλοι, είναι φίλοι που δεν έχουν σχέση πλήρους ισότητας με τον εκπαιδευτή τους. Τα Pokémon από τη στιγμή που θα πιαστούν πρέπει να υπακούν-υπηρετούν τις εντολές του εκπαιδευτή τους. Επιπλέον, είναι εμφανές ότι όσο πιο καλή σχέση έχει ένας εκπαιδευτής με τα Pokémon του τόσο πιο ισχυρά, χαρούμενα και πρόθυμα να υπακούσουν τις εντολές τους είναι εκείνα. Αντίστοιχα και για τον Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρεί ότι όσο πιο καλή σχέση έχει ένας αφέντης με τους δούλους του, τόσο πιο καλοί-πειθήνιοι θα είναι και εκείνοι απέναντι του.
Νομίζω λοιπόν ότι ως εδώ απέδειξα ότι η σχέση που αξιώνει ο Αριστοτέλης μεταξύ δουλοκτήτη και δούλων του είναι πολύ παρόμοια με εκείνη ενός καλού εκπαιδευτή και των Pokémon του. Αν εστιάσουμε όμως λίγο παραπάνω στα Pokémon θα δούμε ότι αυτά από τη στιγμή που θα πιαστούν όχι μόνο συνδέονται με μία λίγο ως πολύ άνιση σχέση με τον εκπαιδευτή τους αλλά βρίσκονται και κλεισμένα μέσα σε Poké balls, εξ ου και το όνομα τους[2]. Νομίζω εδώ τίθεται ένα ισχυρό ερώτημα: γιατί να θέλει ένα πρώην ελεύθερο πλάσμα να ανήκει σε κάποιον και να κλειστεί σε σμίκρυνση μέσα σε μια μικρή μπάλα; Τόσο πολύ φοβούνται την ελευθέρια τους τα Pokémon και τόσα πολλά είναι διατεθειμένα να θυσιάσουν για την προστασία του εκπαιδευτή τους; Για να εξετάσω αυτό το ζήτημα προσπάθησα να διερευνήσω ένα παραπλήσιο ερώτημα και πιο συγκεκριμένα: Τι γίνεται μέσα σε μία Poké ball; Πάνω σε αυτό το ζήτημα έχουν διατυπωθεί ουσιαστικά 3 διαφορετικές θεωρίες-υποθέσεις τις οποίες θα εξετάσω ακολούθως:
Α) Η θεωρία της ενέργειας. Σύμφωνα με αυτήν τα Pokémon μετατρέπονται σε ενέργεια όταν μπαίνουν στην Poké ball, η οποία τα μετατρέπει στην κανονική τους μορφή όταν βγαίνουν από αυτήν. Η θεωρία αυτή επιβεβαιώνεται από το κόκκινο χρώμα στο οποίο φαίνεται να μεταμορφώνεται το Pokémon όταν μπαίνει σε Poké ball και το συνήθως λευκό που φαίνεται όταν απελευθερώνεται από αυτήν. Ωστόσο, η θεωρία αυτή καταρρίπτεται εκ του γεγονότος ότι τα Pokémon έχουν συνείδηση ενόσω βρίσκονται εντός των Poké ball τους, πράγμα που γίνεται εμφανές σε διάφορες σκηνές στο anime. Αντί λοιπόν αυτού έχει προταθεί ότι το χρώμα που φαίνεται στο anime αναπαριστά τη μεγέθυνση και σμίκρυνση του Pokémon. Έτσι πάμε στη δεύτερη θεωρία.
Β) Η θεωρία της σμίκρυνσης, σύμφωνα με την οποία τα Pokémon βρίσκονται μέσα στις Poké balls τους σε σμίκρυνση. Αυτή η θεωρία δεν φαντάζει πολύ ελκυστική, θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε ότι ένα Pokémon θα αρέσκονταν να βρίσκεται σε σμίκρυνση κλεισμένο σε μια μπαλίτσα και να μην κάνει τίποτε. Υπάρχει όμως μια δυνητική εξήγηση που ενισχύει και δικαιολογεί αυτή τη θεώρηση. Κατ’ αυτήν, τα Pokémon από ένστικτο προκειμένου να θεραπευθούν κουλουριάζουν σφιχτά το σώμα τους. Η ανακάλυψη των Poké balls αποσκοπούσε στο να εκμεταλλευτεί ακριβώς αυτήν την ιδιότητα τους. Επομένως, μπορούμε να δεχτούμε ότι το Pokémon μέσα στη Poké ball ξεκουράζεται, αναπαύεται, θεραπεύεται και κοιμάται. Η εξήγηση αυτή δικαιολογεί και το γεγονός ότι εκτός από τα πολύ υπναρούδικα Pokémon, όπως ο Snoralx, τα πιο πολλά δεν κοιμούνται όταν βγαίνουν στον έξω κόσμο. Πολλοί, ωστόσο, βρίσκουν και αυτή την εξήγηση μάλλον αρκετά καταπιεστική. Δύσκολα ένα πλάσμα θα δεχόταν τον εγκλεισμό σε Poké ball ακόμα και αν από ένστικτο αρέσκονταν να κουλουριάζει το σώμα του. Έτσι προέκυψε μια τρίτη θεώρηση.
Γ) Η θεωρία του ιδανικού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με αυτήν οι Poké balls παρέχουν το ιδανικό περιβάλλον για κάθε Pokémon που βρίσκεται μέσα τους σε σμίκρυνση. Εικάζεται επίσης ότι αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν διαφορετικές Poké balls ανάλογα με κάποια ήδη Pokémon. Π.χ. οι Dive balls προορίζονται για Pokémon που ζουν στο βυθό και προσομοιώνουν στο εσωτερικό τους το ιδανικό περιβάλλον για Pokémon του νερού ή οι Dusk balls προσομοιώνουν ένα σπηλαιώδες περιβάλλον για Pokémon που ζουν σε σκοτεινά μέρη. Η θεωρία όμως αυτή νομίζω ότι αποτελεί μια αβάσιμη εικασία των Pokémon fans που βρίσκουν άδικο και σκληρό για ένα Pokémon να είναι κλεισμένο σε Poké ball και μπορεί εύκολα να καταρριφθεί. Πρώτον, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο θα έπρεπε να έχει σχεδιαστεί μία Poké ball για κάθε τύπο Pokémon (φύλλου, ηλεκτρισμού, νερού, φωτιάς κ.λπ.) και το αντίστοιχο είδος να μπορεί να πιαστεί μόνον από την αντίστοιχη μπάλα, πράγμα που δεν ισχύει. Δεύτερον, η θεώρηση αυτή δεν μπορεί να εξηγήσει την ύπαρξη Poké ball όπως οι Quick balls ή οι Timer balls. Μπορεί μόνο να εξηγήσει την ύπαρξη των Luxury balls και των Friend balls που κάνουν το Pokémon φιλικότερο προς τον εκπαιδευτή τους, άντε και των Heal balls που γιατρεύουν αμέσως οποιοδήποτε πληγωμένο Pokémon. Για όλα τα άλλα είδη Poké ball κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Στην ουσία, οι διαφορετικές μπάλες έχουν σχεδιαστεί για να πιάνουν ευκολότερα και πιο αποτελεσματικά κάθε Pokémon και όχι για να του παρέχουν τις ιδανικές συνθήκες διαβίωσης μέσα τους. Βασικό παράδειγμα που αναιρεί την τρίτη θεωρία και επιβεβαιώνει εν πολλοίς την δεύτερη είναι ότι κάποια Pokémon δεν αρέσκονται να μπαίνουν σε Poké ball, με τρανό παράδειγμα το πιο διάσημο από όλα, τον Pikachu του Ash.
Η δεύτερη θεωρία την οποία και αποδέχομαι αποδεικνύει ότι τα Pokémon είναι εκ φύσεως δουλικά, γι’ αυτό και προορίζονται να κλειστούν σε Poké balls και το ένστικτο τους συνηγορεί σε αυτό. Τα Pokémon λοιπόν από τη φύση τους προορίζονται αλλά και προτιμούν να υπακούουν τους εκπαιδευτές τους από το να είναι ελεύθερα, οπότε φέρουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τους φύσει δούλους του Αριστοτέλη.
Για την αποφυγή παρανοήσεων ή ενστάσεων από κάποιον Pokémon gamer που θα διαβάσει το άρθρο, όταν αναφέρομαι σε φυσική δουλικότητα των Pokémon δεν παραβλέπω ότι κάθε Pokémon που θα πιαστεί στο παιχνίδι έχει μια ξεχωριστή nature (φύση). Συνολικά υπάρχουν 25 διαφορετικές natures που μπορεί να έχει ένα Pokémon, μεταξύ των οποίων κάποιες ταιριάζουν σε μια δουλική συμπεριφορά όπως υπάκουος (docile) ή αφελής (naive). Υπάρχουν όμως κι άλλες Pokémon natures που κάθε άλλο από δουλικές μπορεί να είναι, όπως αμετάπειστος (adamant), ή γενναίος (brave). Σε κάθε περίπτωση εγώ αναφέρομαι σε δουλική φύση των Pokémon εν γένει, δηλαδή ότι όλα τους ως ένα βαθμό εκ φύσεως προορίζονται να εξουσιάζονται από τον άνθρωπο ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη φύση του καθενός. Ο λόγος που εστιάζω σε αυτό είναι ότι εδώ η συσχέτιση με τον Αριστοτέλη νομίζω ότι δέχεται ένα πλήγμα. Όταν ο Σταγειρίτης αναφέρεται σε δουλική φύση κάποιων ανθρώπων θα ήταν κάπως δύσκολο να φανταστούμε κάποιον δουλικό και αλαζόνα ή πεισματάρη ταυτόχρονα. Τα Pokémon λοιπόν όλα με εξαίρεση ίσως μόνο τα legendary και τα mythical έχουν δουλική φύση, ανεξάρτητα από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα που έχει το καθένα στην καθημερινότητά του. Αντίθετα για τον Αριστοτέλη νομίζω ότι οι άνθρωποι που έχουν δουλική φύση έχουν λογικά και δουλική συμπεριφορά στην καθημερινότητά τους.
Για να προχωρήσω όμως λίγο παρακάτω, θα παραθέσω άλλα δύο σημεία από τον Αριστοτέλη που μπορούν κατά τη γνώμη μου να συσχετιστούν με τα Pokémon στα οποία όμως ο Σταγειρίτης δεν αναφέρεται σε δούλους αλλά σε ζώα. Στα Ηθικά Νικομάχεια πριν φτάσει στη διατύπωση του ορισμού της αρετής, ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ότι η αρετή κάθε πράγματος το καθιστά ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι’ αυτό έργο. Ως παράδειγμα φέρνει το μάτι και το άλογο. Για την αρετή του αλόγου λέει ότι το κάνει αξιόλογο (σπουδαίον) και ικανό να τρέχει και να κουβαλάει τον αναβάτη του και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς (1106a 19-21). Αυτό σημαίνει ότι για τον Αριστοτέλη το ιδιαίτερο έργον του αλόγου σχετίζεται κυρίως με την ωφέλεια του άνθρωπου και όχι τόσο του ιδίου. Το ίδιο ακριβώς θα έλεγε κάθε εκπαιδευτής για το Pokémon του. Το έργο του είναι να είναι ισχυρό, ώστε να κερδίζει μάχες και να προστατεύει όχι μόνο τον εαυτό του αλλά κυρίως τον εκπαιδευτή του.
Τέλος, στο α΄ βιβλίο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρει κάτι το οποίο αποτέλεσε και την αφορμή που με οδήγησε να προβώ στην όλη συσχέτιση. Σύμφωνα με αυτόν: «τα ήμερα ζώα έχουν καλύτερη φύση από τα άγρια και για όλα αυτά, τα ήμερα ζώα είναι καλύτερα να εξουσιάζονται από τον άνθρωπο, αφού έτσι εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους» (1254b 10-13). Όταν διάβασα περί ανώτερης φύσης των εξημερωμένων ζώων το μυαλό μου πήγε κατευθείαν στα Pokémon. Πράγματι, στα παιχνίδια δύο Pokémon μπορεί να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο (level) αλλά αυτό που ανήκει σε εκπαιδευτή δίνει περισσότερους πόντους εμπειρίας (exp. points) σε όποιον το νικήσει, από ό,τι το ίδιο Pokémon ελεύθερο. Αυτό σημαίνει ότι κατά κάποιον τρόπο μόλις ένα Pokémon πιαστεί η φύση του αναβαθμίζεται, ανεβαίνει η αξία του, για να το πω έτσι. Επίσης, η εξασφάλιση της επιβίωσης υπό την προστασία του ανθρώπου που επικαλείται ο Αριστοτέλης για τα ζώα, είναι ο βασικότερος λόγος νομίζω για τον οποίο ένα Pokémon προτιμά να ανήκει σε κάποιον από το να βρίσκεται ελεύθερο.
Επομένως, καταλήγουμε στο ότι τα Pokémon όπως και οι δούλοι για τον Αριστοτέλη είναι προτιμότερο να εξουσιάζονται, διότι εξαιτίας της δουλικής τους φύσης ακόμα και αν ήταν ελεύθερα δεν θα μπορούσαν να διαχειριστούν σωστά και με ωφέλιμο τρόπο την ελευθερία τους. Αντίθετα, με το να ανήκουν σε κάποιον άλλο, όχι όμως υπό συνθήκες εξαναγκαστικής αιχμαλωσίας, αλλά αμοιβαίας φροντίδας και προσοχής είναι όλοι κερδισμένοι.
Όπως ανέφερα και νωρίτερα στόχος μου με αυτό το κειμενάκι δεν ήταν να αποδείξω ότι οι δημιουργοί των Pokémon εμπνεύστηκαν κατά οιονδήποτε τρόπο από απόψεις του Αριστοτέλη. Άλλωστε είμαι σίγουρος ότι συνάφειες θα μπορούσα να βρω και με απόψεις άλλων φιλοσόφων αν το έψαχνα παραπάνω. Στόχος μου είναι μάλλον να αποδείξω ότι η φιλοσοφία βρίσκεται παντού, από το πιο απλά πράγματα που μας αφορούν όπως ένα απλό βιντεοπαιχνίδι, μέχρι τα πιο σημαντικά για εμάς όπως η οικογένεια, οι σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους, η εργασία μας και εν τέλει η ίδια η ζωή μας. Και στην τελική όλα όσα αγαπάμε και καλά θα κάνουμε τη ζωή μας να την αγαπάμε γιατί δεν έχουμε πολλές, γίνονται πιο αξιαγάπητα με το να φιλοσοφούμε πάνω σε αυτά!
Σημειώσεις
[1] Για κάποιον ο οποίος ενδιαφέρεται να μελετήσει ευρύτερα το θέμα της δουλείας στον Αριστοτέλη παραθέτω δύο άρθρα, τα οποία δυστυχώς δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά.
M. Schofield, ‘Ideology and Philosophy in Aristotle’s Theory of Slavery’ στο G. Patzig (επιμ.), Aristotele’s Politik (Goettingen: Vandenhoeck and Ruprecht, 1990), σ. 1-27.
R. Kamtekar, ‘Studying Ancient Political Thought through Ancient Phillosophers: The Case of Aristotle and Natural Slavery’, Polis, The Journal for Ancient Greek Political Thought 33 (2016), σ. 150-171.
[2] Ως γνωστόν Pokémon = pocket monsters= τέρατα τσέπης.
