Ο Καστοριάδης έγραφε κάπου ότι το μόνο που δεν θεσμίζεται από τότε που υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες είναι ένας ορισμένος αριθμός θερμίδων που χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισμός κάθε μέρα. Και είχε, νομίζουμε, εντελώς δίκιο. Οι θερμίδες που απαιτούνται για να επιβιώσει ο άνθρωπος δεν είναι κοινωνική κατασκευή, είναι μια πραγματικότητα που κάθε κοινωνία πρέπει να τη λάβει υπ'όψιν της καθώς διαμορφώνει τις πολιτιστικές της αξίες (ανήκει στην πρώτη φυσική στιβάδα, θα έλεγε ο ίδιος).
Αξίζει να προσέξουμε: μόνο οι θερμίδες δεν θεσμίζονται. Αντιθέτως, το περιεχόμενο των γευμάτων θεσμίζεται, δηλαδή διαμορφώνεται σύμφωνα με το κοινωνικό φαντασιακό, τις αξίες και απαξίες, τους στόχους και τις ιδέες που φτιάχνει η κάθε κοινωνία για τον εαυτό της. Αυτό άλλωστε το πίστευε και ο ίδιος ο Καστοριάδης, όταν έδινε παραδείγματα με φαγητά για να στηρίξει την παραπάνω θέση. Πράγματι, τα βατραχοπόδαρα αλλού θεωρούνται σπάνιες λιχουδιές και αλλού προκαλούν αηδία. Το ίδιο, δηλαδή, που συμβαίνει και σχετικά με τις ταφικές τελετές των διάφορων λαών-ο Ηρόδοτος μάς δίνει το γνωστό παράδειγμα με το σκωπτικό Δαρείο και δύο διαφορετικούς λαούς που ο καθένας αηδιάζει με τον τρόπο που ο άλλος μεταχειρίζεται τα πτώματα των νεκρών. Καθόλου τυχαία δε διαλέξαμε το παράδειγμα αυτό: οι Έλληνες τα καίνε, ενώ οι Ινδοί τα τρώνε.
Εμείς θα θέλαμε να πάμε αυτήν την ιδέα ακόμη πιο πέρα και να υποστηρίξουμε ότι η ίδια η ζωοφαγία είναι μια θεσμισμένη σημασία, ένα κομμάτι του φαντασιακού. Πράγματι, οι απαραίτητες για τη ζωή θερμίδες μπορούν να αποκτηθούν από πολλές και διάφορες τροφές, χωρίς να υπάρχει κάποια φυσική ανάγκη για την κατανάλωση κρέατος*.
Το ότι δεν υπάρχουν κρέατα εκ φύσεως και απαραιτήτως βρώσιμα φαίνεται πολύ καθαρά από τα διαφορετικά είδη κρέατος που τρώνε οι άνθρωποι των διάφορων πολιτισμών (στην Κίνα λχ τρώνε τους σκύλους, πράγμα που σε μας φαίνεται αδιανόητο και που έχει προκαλέσει τόσες φορές τη φρίκη αλλά και τα ρατσιστικά σχόλια των Δυτικών), αλλά και ιστορικά, καθώς σε μεγάλες περιόδους της ανθρώπινης πορείας το κρέας αποτελούσε σπάνια έως ανύπαρκτη επιλογή (όχι και τόσο παλιά το να έχει κανείς κρέας στο τραπέζι του μια φορά την εβδομάδα ήταν ένδειξη οικονομικής άνεσης).
Συχνά υπέρ της κατανάλωσης κρέατος ακούγονται επιχειρήματα όπως ότι "είναι στην ανθρώπινη φύση" κι ότι μάλιστα "γι'αυτό οι άνθρωποι έχουν κυνόδοντες". Στην πραγματικότητα έχουμε απλώς να κάνουμε με προσπάθειες εκλογίκευσης του ετερόνομα θεσμισμένου φαντασιακού σχετικά με την κατανάλωση κρέατος.
Ο άνθρωπος έχοντας δεχτεί πρώτα το φαντασιακό προχωρά σε αξιωματικές εκλογικεύσεις για να το εξατομικεύσει. Οι απόψεις μας, λόγου χάρη, για τα γουρούνια έρχονται σε αντίθεση με την πραγματικότητα, καθώς σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο αυτά τα ζώα είναι πιο έξυπνα από τους σκύλους και πολύ καθαρά.Στον αντίποδα, η συνειδητοποίηση και μόνο ότι μια ιδέα αποτελεί κοινωνική κατασκευή την καθιστά αυτομάτως αντικείμενο προσωπικού αναστοχασμού.
Τέλος, όταν μιλάμε για τον άνθρωπο, τον τελευταίο λόγο τον έχει η επιλογή του και όχι η φύση του (αυτό, παρόλο που δεν ισχύει πάντα στον απόλυτο βαθμό, είναι μια βασική προϋπόθεση της ηθικής). Πέρα από το ότι, όπως δείξαμε πιο πάνω, στη φύση μας ανήκουν οι θερμίδες κι όχι το είδος της τροφής, πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι σε πάμπολλες περιπτώσεις ο άνθρωπος φαίνεται να είναι το αντίθετο της φύσης, όπως σημείωνε ο Χέγκελ. Ας αναφέρουμε εδώ απλώς τις φαντασιώσεις και το "άσκοπο σεξ", δηλαδή αυτό που δεν προορίζεται για την αναπαραγωγή αλλά για την απόλαυση, κι όμως παίζει τεράστιο ρόλο στη ζωή μας. Πέρα από αυτή τη μεγάλη ρήξη με το καθαρά βιολογικό και τη διαμεσολάβηση του λόγου και της φαντασίας που μας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα (είμαστε ομιλ-όντα, για να θυμηθούμε τον Λακάν), είναι επίσης φανερό ότι ο άνθρωπος μπορεί και να αλλάξει ο ίδιος τον εαυτό του, διαλέγοντας να κάνει εκείνο ή το άλλο, να φάει ή όχι κρέας εν προκειμένω.
Είναι αστείο λοιπόν να λέμε ότι η χορτοφαγία αποτελεί μια αφύσικη επιλογή. Αντίθετα, είναι κι αυτή με τη σειρά της μέρος ενός διαφορετικού φαντασιακού, στο οποίο η στάση του ανθρώπου απέναντι στα ζώα δεν κινείται στη λογική της κτήσης, του εμπορεύματος και της εκμετάλλευσης.
Όπως κάθε φορά που μιλάμε για μια φαντασιακή σημασία, δεν προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι είναι σωστή ή λανθασμένη, αλλά ότι είναι απλώς αναπόδεικτη, αφού είναι θετή. Γι'αυτόν όμως ακριβώς το λόγο είναι και ανοιχτή στις δράσεις μας και τις επιλογές μας. Η επιλογή για το αν θα φάμε κρέας είναι καθαρά προσωπική, όμως θα πρέπει να παρθεί μετά από εσωτερικό αναστοχασμό και με πλήρη προσωπική ευθύνη και όχι λόγω της άκριτης αποδοχής μιας εξωτερικά επιβληθείσας ιδέας.
Λουκάς Οικονομάκης-Γιάννης Κ.
*εκτός ίσως από κάποιο διάστημα της ανάπτυξης των παιδιών. Αλλά αυτό είναι ένα εντελώς διαφορετικό θέμα.
