Πρόλογος
Από τον Ασγκάρ Φαραντί στα κόμικ της Μαριάν Σατραπί και στην Πολίτικη Κουζίνα, η σχέση μας με την «Ανατολή» πάντα μου φαινόταν πολύ ενδιαφέρουσα τόσο σε προσωπικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Mέσα στο κλίμα ισλαμοφοβίας που κυριαρχεί (περισσότερο) τον τελευταίο καιρό και στον απόηχο της προσπάθειας του προέδρου Τραμπ να απαγορεύσει την είσοδο σε μουσουλμάνους στις ΗΠΑ από πλειάδα χωρών, αλλά και της πολιτικής που ασκεί γενικώς η Ε.Ε. σχετικά με την προσφυγική κρίση, αποφάσισα ότι ήθελα να μάθω κάτι παραπάνω για αυτές τις χώρες που θεωρούμε ότι ανήκουν στην περιοχή της «Ανατολής». Μέσα από κάποιες ερωτήσεις που προετοίμασα σε μορφή ερωτηματολογίου, δύο αξιόλογα άτομα που έχουν επισκεφτεί για μεγάλο διάστημα χώρες που συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το χωρικό πλαίσιο μού αφηγήθηκαν τις ιστορίες που θα βρείτε παρακάτω…
Το background των ερωτηθέντων
- Νικόλας Ρώσσης
Δρ Νικόλας Ρώσσης, Λέκτορας στο Arcadia University Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών και Πολιτικής Οικονομίας της Τρομοκρατίας και έχω τελέσει και ως εξωτερικός ακαδημαικός σύμβουλος στο Βρετανικό Υπουργείο Άμυνας για θέματα περί των οικονομικών της ISIS, αλλά έχω και το καπέλο του youth worker με την ΜΚΟ InterAlia.
- Φοιτήτρια Εράσμους
Τμήμα Φιλοσοφικής με μετέπειτα σπουδές πάνω στην Λαογραφία. Προτιμάει να παραμείνει ανώνυμη.
Οι ερωτήσεις
Λίβανος
- Τι γνωρίζατε για τη Μέση Ανατολή πριν το ταξίδι σας;
Αρκετά, καθώς κάνω έρευνα και διδάσκω για την πολύπαθη περιοχή αυτή εδώ και αρκετά πλέον χρόνια. Η έρευνα μου βασίζεται κατά κύριο λόγο στον Λίβανο.
- Γιατί διαλέξατε τη συγκεκριμένη χώρα στη συγκεκριμένη περιοχή για να ταξιδέψετε;
Τελευταία πήγα στο Λίβανο για επαγγελματικούς σκοπούς καθώς ήμουν απεσταλμένος του Γαλλικού Υπουργείου παιδείας για να χαρτογραφήσω τις προσπάθειες της Κοινωνίας των Πολιτών μέσα από το πρίσμα των 18 διαφορετικών θρησκευτικών δογμάτων στη χώρα.
- Σας σας έκανε περισσότερο εντύπωση τη στιγμή που φτάσατε στη συγκεκριμένη χώρα;
Όπως και από τα ταξίδια μου στα Βαλκάνια, αυτό που με «χτυπάει» περισσότερο είναι το πόσο ίδιοι είμαστε στην Ελλάδα.
- Είχατε γνωστούς ή φίλους που σας ξενάγησαν στη συγκεκριμένη χώρα;
Είχα την τύχη να με συνοδεύουν φίλοι, γνωστοί και ο Λιβανέζικος στρατός με δύο αξιωματικούς που θύμιζαν τους Ντυπόν και Ντυπόν από τα κόμικ του Τεν-Τεν. Κυριολεκτικά.
- Ποια ιστορικά μνημεία σας φάνηκαν ενδιαφέροντα ή σας άρεσαν;
Τα σημάδια από σφαίρες στους τοίχους από τον εμφύλιο, τα οδοφράγματα και τα διαλυμένα άρματα μάχης που είναι ακόμα αραγμένα στις άκρες του δρόμου στον Λιβανέζικο νότο, είναι το πιο συγκλονιστικό μνημείο μιας χώρας που δεν μπορεί να το «ισιώσει» με τίποτα. Όπως και εμείς άλλωστε στην Ελλάδα. Αλλά ομολογώ και η βόλτα με το τελεφερίκ, το οποίο περνάει ξυστά από τα μπαλκόνια των πολυκατοικιών και η επίσκεψη στo προσκύνημα της Harissa, με το πραγματικά τεράστιο άγαλμα της Παναγίας και για την θέα μόνο και μόνο αξίζει τον κόπο.
- Πόσο ασφαλής νιώθατε κατά την διαμονή σας;
Δεν ξέρω αν ήταν από αφέλεια, αλλά ένιωθα τελείως ασφαλής, ενώ παρά τις διάφορες προειδοποιήσεις, βρέθηκα στον βορρά σε απόσταση αναπνοής από τις δραστηριότητες της ISIS στα σύνορα με την Συρία. Αλλά ενώ μπορεί να μαίνονται οι μάχες μερικά μέτρα μακριά από εσένα, η ζωή στο παρακάτω στενό συνεχίζεται κανονικά. Επίσης το να κυκλοφορώ μόνος μου σε γειτονιές, όπου κυριαρχεί σχεδόν καθολικά η Χεζμπολά ήταν σουρεαλιστικό και ενδιαφέρον, μιας και για τους Ευρωπαίους και τους Αμερικάνους είναι μια αιμοδιψής τρομοκρατική οργάνωση, ενώ για πάρα, μα πάρα, πολλούς Λιβανέζους, ακόμα και από αυτούς που δεν ανήκουν θρησκευτικά και ιδεολογικά σε αυτή την Σιιτική παράταξη-οργάνωση-κόμμα, η Χεζμπολά απλά αντικαθιστά το ανύπαρκτο κράτος με υποδομές όπως νοσοκομεία, δρόμους, τηλεπικοινωνίες, σχολεία και ό,τι μπορείτε να φανταστείτε.
- Ξεφύγατε από τις κλασικές τουριστικές διόδους;
Αναγκαστικά, και όπως περιγράφω και παραπάνω, ναι.
- Πώς σας φάνηκε το φυσικό τοπίο;
Το φυσικό τοπίο είναι φανταστικό. Ο Λίβανος συνδυάζει με μοναδικό τρόπο το κοσμοπολίτικο με το γραφικό. Το τοπίο κυριολεκτικά μεταλλάσσεται αστραπιαία με μια απλή κίνηση του κεφαλιού. Την μία στιγμή μπορείς να κοιτάς τις ξαπλώστρες στην παραλία και την άλλη να παρατηρείς του βουνό το οποίο επιβλιτικά σχεδόν κρέμεται πάνω από το κεφάλι σου. Βέβαια, -όπως και στην Ελλάδα- ο σεβασμός των κατοίκων προς τις ομορφιές του τόπου τους είναι ελάχιστος. Άλλωστε οι ελάχιστες καθαρές και οργανωμένες παραλίες δεν είναι εύκολα προσβάσιμες από το δρόμο, συνήθως είναι ιδιωτικές, θέλουν αντίτιμο –πιο ακριβό τα Σαββατοκύριακα- και είναι φυσικά πάντα γεμάτες. Το βουνό με τα γραφικά χωριά και τα χιονοδρομικά αποτελεί σίγουρα μια πιο ήρεμη εναλλακτική.
- Το αστικό τοπίο;
Είναι απλά απαράδεκτο. Θυμίζει σε μεγάλο βαθμό πάλι τις πιο υποβαθμισμένες αστικές περιοχές της Ελλάδας, με την μηδενική ρυμοτομία, την παντελή έλλειψη σεβασμού προς της φύση και τον συνάνθρωπο, ενώ η οδήγηση , η οποία λειτουργεί με τον κανόνα «όπου υπάρχει κενό, πρέπει να καλυφθεί», δεν είναι εξωγήινη για τα ελληνικά δεδομένα, αλλά σίγουρα είναι λίγο πιο ριψοκίνδυνη. Το κέντρο και η περίφημη Χάμρα δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από μια ευρωπαϊκή χώρα, αλλά όλο το υπόλοιπο δεν είναι αισθητικά αποδεκτό σε καμία περίπτωση.
- Πώς νιώσατε την πολιτική ή κοινωνική κατάσταση; Ανισότητα στον πλούτο, αυταρχισμός;
Την διαφορά την νιώθεις από τη στιγμή που προσγειώνεσαι στο αεροδρόμιο Rafik Hariri, αφού οι ανισότητες συνυπάρχουν πολύ κοντά η μία με την άλλη με έναν σχεδόν νοσηρό τρόπο. Έχω ζήσει αρκετά χρόνια στο Λονδίνο και έχω νιώσει τις ανυπέρβλητες ταξικές διαφορές, ενώ στην Ελλάδα μπορεί να προσποιηθείς εύκολα ότι είσαι κάτι που δεν είσαι. Στο Λίβανο το κοντράστ σε γρονθοκοπεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, όταν βρισκόμουν στο πάρκινγκ κοντά στο σουκ στην Jounieh, ένας ρακένδυτος κύριος είχε παρκάρει το πιο σάπιο Volkswagen φορτηγάκι που έχω δει ποτέ στην ζωή μου, το οποίο κυριολεκτικά το συγκρατούσαν αυτοκόλλητα και μονωτικές ταινίες, ενώ ακριβώς δίπλα του πάρκαρε μία τεράστια γυαλιστερή Rolls Royce, όπου ο σωφέρ άνοιξε την πόρτα στην κυρία που επέβαινε, η οποία φορούσε ρούχα, λες και είχε βγει από κάποιο πάρτι αριστοκρατών Βικτωριανής εποχής.
Γενικά μιλώντας όμως, η διαφθορά στο Λίβανο είναι τόσο μεγάλη που δεν τηρούνται πλέον ούτε τα προσχήματα. Δεν υπάρχει καν η ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα κάποτε θα γίνουν καλύτερα πια.
- Ως προς την συμπεριφορά προς τις γυναίκες, νιώσατε περίεργα σε σχέση με δυτικές χώρες;
Δεν είμαι γυναίκα, αλλά η συχνά χυδαία σεξουαλική παρενόχληση προς τις γυναίκες τις ομάδας μου, ήταν καθημερινό φαινόμενο. Οι οδηγοί των αυτοκινήτων εάν έβλεπαν μία κυρία να έχει πάρει απόσταση από τους υπόλοιπους, σταματούσαν μπροστά της, άνοιγαν την πόρτα και με μερικές διεθνείς χειρονομίες την «καλούσαν» να μπει στο όχημα. Αν και δυσάρεστο, ευτυχώς δεν έγινα μάρτυρας κάποιου πιο «χοντρού» περιστατικού, πράγμα που έχω δει να συμβαίνει για παράδειγμα και στην Ρώμη και στο Παρίσι.
- Από το φαγητό τι σας άρεσε περισσότερο;
Υπήρχαν καταστήματα, τα οποία εκ πρώτης όψεως θύμιζαν από την βρώμα συνεργείο αυτοκινήτων, αλλά συνήθως εκεί έτρωγα τα πιο τέλεια shawarma, τα οποία είναι κάτι αντίστοιχο με το σουβλάκι.
- Πώς σας φάνηκαν οι τρόποι των ανθρώπων;
Με εξαίρεση τα φαινόμενα σεξουαλικής παρενόχλησης και την ανείπωτη έλλειψη σεβασμού προς τους πεζούς, πλούσιοι και φτωχοί μας άνοιξαν το σπίτι τους και με έκαναν να νιώσω πραγματικά, ότι είναι δικό μου, όπως λέει και η παροιμία. Είχα την τύχη να καθίσω και να φάω το λεγόμενο γεύμα ιφτάρ κατά την διάρκεια του Ραμαζανιού , βλέποντας από ψηλά το Ισραήλ σε μία έπαυλη ενός αξιωματούχου από το κόμμα Αμάλ, αλλά να νιώσω και να ντραπώ από το γνήσιο πανικό μιας φτωχής οικογένειας στο Batroun, η οποία δεν είχε ούτε τα ελάχιστα για να με κεράσουν, όπως πίστευαν ότι όφειλαν να κάνουν.
- Ο ήχος της γλώσσας πώς σας φάνηκε;
Σαν αραβικά.
- Υπήρχαν και άλλοι δυτικοί τουρίστες γύρω σας ή από άλλες ηπείρους;
Γενικά στη Βηρυτό, υπάρχει τουρισμός, όπως και στη Jounieh, η οποία έχει ένα τεράστιο καζίνο. Βέβαια, έτσι μικρός που είναι ο Λίβανος, δεν αντιλαμβάνεσαι ιδιαίτερα ότι έχεις φύγει από την πρωτεύουσα παρά μόνο μετά από πάρα πολλά χιλιόμετρα, αφού πλέον οι περιφερειακές πόλεις έχουν ενωθεί με την πρωτεύουσα.
- Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, άσχημο ή δυσάρεστο;
Ότι υπάρχει ακόμα το αίσθημα της προσωρινότητας από τους Παλαιστίνιους πρόσφυγες, παρόλο που ζουν και πεθαίνουν εδώ και σχεδόν 70 χρόνια μέσα στα αυτά τα παραπήγματα, που δεν τους επιτρέπεται ούτε να επισκευάσουν. Όταν βρέθηκα στην Σουρ, την Τύρο δηλαδή, πήγα στο camp των Παλαιστινίων προσφύγων, Burj Al-Shemali, εκεί γνώρισα ένα ορφανό παιδάκι του οποίου οι γονείς γεννήθηκαν και πέθαναν μέσα στο camp, αφού ο εν λόγω οικισμός βρίσκεται εκεί «προσωρινά» από το 1948. Το μικρό παιδάκι αυτό δεν μπορούσε με τίποτα να συλλάβει την έννοια του τρεχούμενου νερού και μια νοσοκόμα από μια αμερικάνικη μη-κυβερνητική προσπαθούσε να το μάθει να πλένει τα δόντια του, μιας και δεν είχε δει ποτέ του οδοντόβουρτσα.
- Ποιες για σας ήταν οι βασικές πολιτισμικές διαφορές για εσάς, με άλλες χώρες που έχετε επισκεφτεί στην Δύση;
Αν και κατά βάση δεν υπάρχουν τεράστιες και δυσθεώρητες διαφορές, υπάρχουν αρκετές κοινωνικές αγκυλώσεις, τις οποίες στην Δύση τις αντιμετωπίζουμε πλέον ως οπισθοδρομικές. Βέβαια, πολλές από αυτές είναι ακόμα ορατές στην Ελλάδα, ειδικά μακριά από τα αστικά κέντρα.
- Υπήρξε κάποια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ή ευχάριστη χαρακτηριστική έκπληξη κατά το ταξίδι σας που προσέφερε αυτός ο τόπος;
Επειδή εκ πρώτης όψεως όλα εκεί είναι διαφορετικά για το μέσο μη-μυημένο Δυτικό μάτι, η περιήγηση στην χώρα, ακόμα και όταν είναι χωρίς πολλές συγκινήσεις, σου εγγυάται ότι η εμπειρία σου εκεί θα είναι αξέχαστη, αλλά δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι συγκεκριμένο αυτή την στιγμή. Ίσως το μουσείο κέρινων ομοιωμάτων με τον Osama Bin Laden να δεσπόζει.
- Τι θα συμβουλεύατε κάποιον που θέλει να ταξιδέψει στη Μέση Ανατολή;
Να πάει φυσικά, γιατί τα ταξίδια σε αυτούς τους τόπους μας ανοίγουν τα μάτια και το μυαλό.
- Τι μάθατε για τη Μέση Ανατολή μετά το ταξίδι σας;
Όχι τόσα πολλά για την ιστορία, όσο για την καθημερινή ζωή και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο λαός, συχνά χωρίς λόγο. Εντύπωση μου κάνει η ταχύτητα που ο λαός συσπειρώνεται στην κρίση και πόσο γρήγορα μετά από λίγο -εν ριπή οφθαλμού- κάθε αλληλεγγύη εξανεμίζεται πάλι.
Σε εγκυκλοπαιδικό επίπεδο έμαθα τόσα πολλά, που δεν μπορώ να τα απαριθμήσω. Αλλά όσα είδα και γνώρισα και ο αντίκτυπος που είχαν σε ψυχικό και συναισθηματικό επίπεδο, απλά με άλλαξαν ως άνθρωπο για πάντα.
~
Κωνσταντινούπολη
Τι γνωρίζατε για τη Μέση Ανατολή πριν το ταξίδι σας;
Είχα συγκεχυμένες εικόνες και γνώσεις, από την Ιστορία στο σχολείο και από τις πληροφορίες των ΜΜΕ. Για την Ιστορία των λαών της Μέσης Ανατολής ό,τι ήξερα ήταν από βιντεοπαιχνίδια (!) : νομαδικοί λαοί με τακτικές λεηλασίας.
Τους Τούρκους τους είχα φανταστεί κάπως πιο μαύρους και θυμώδεις από τους Έλληνες, πλάθοντας την εικόνα τους και από τις παροιμίες μας (π.χ. "Τούρκος έγινα"). Για τους μουσουλμάνους γενικότερα, ό,τι ήξερα ήταν: τουρμπάνι, μπούργκα και πολλές γυναίκες, περιτομή και δεν τρώνε κρέας.
Πριν πάω με προειδοποίησαν να φοράω το σταυρό μου κάτω απ' τη μπλούζα και να μην κάνω το σταυρό μου σε δημόσιους χώρους. Υπήρχε πόλεμος στα σύνορα της Τουρκίας γι' αυτό εξ αρχής οι γονείς μου φοβούνταν την περίπτωση τρομοκρατικών επιθέσεων.
Γιατί διαλέξατε τη συγκεκριμένη χώρα στη συγκεκριμένη περιοχή για να ταξιδέψετε;
Αφ' ενός γιατί από μικρή ήθελα να αμφισβητήσω τα αντιτουρκικά αισθήματα που συναντούσα στο περιβάλλον μου. Δε με έπειθε το μάθημα της Ιστορίας ότι μόνο οι Τούρκοι φταίνε για τους πολέμους και τις παραβιάσεις και ήθελα να ακούσω και τη δική τους πλευρά.
Αφ' ετέρου γιατί στο μεταπτυχιακό μου θέλω να κάνω λαογραφία, και συγκεκριμένα να μελετήσω τις ελληνοτουρκικές σχέσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας μέσα από τη λαϊκή τέχνη. Θέλω με αυτή τη μελέτη να βρω αν οι δυο μας λαοί μπορούν να συμβιώσουν ειρηνικά χάρη στην τέχνη.
Τι σας έκανε περισσότερο εντύπωση την στιγμή που φτάσατε στη συγκεκριμένη χώρα;
Το πρώτο πράγμα ήταν τα τζαμιά: με γοήτευε η γραμμή που διέγραφαν στον ορίζοντα οι μιναρέδες. Έπειτα το πρωινό ξύπνημα: στις 5 κάθε πρωί ακουγόταν ο Ιμάμης από το κοντινό τζαμί - μετά από λίγο καιρό το συνηθίζεις και δε σε ξυπνάει.
Συγκεκριμένα στην Κωνσταντινούπολη λάτρευα τις κραυγές των γλάρων ακόμη και στο κέντρο της πόλης που έφερναν την αίσθηση θαλασσοχωριού, τον πεζόδρομο της Ιστικλάλ με τους αμέτρητους διαβάτες και τα καροτσάκια με φαΐ του δρόμου.
Υπήρχαν σημαίες τουρκικές και αγάλματα του Κεμάλ σε πάρα πολλά σημεία. Δινόταν έμφαση στην παράδοση (ακόμα και μέσα από τις διαφημίσεις), οι δρόμοι ήταν καθαροί και τα πάρκα απέραντα.
Είχατε γνωστούς ή φίλους που σας ξενάγησαν στη συγκεκριμένη χώρα;
Την πρώτη εβδομάδα έμεινα φιλοξενούμενη σε μία κόρη φίλων των γονιών μου. Βόλτες έκανα μόνη γιατί εκείνη είχε τη δουλειά της. Σε σύντομο διάστημα γνώρισα τα παιδιά του Erasmus και μετακόμισα. Ξεναγήσεις έκανα κυρίως μόνη αλλά και με το group των ερασμιτών.
Ποια ιστορικά μνημεία σας φάνηκαν ενδιαφέροντα ή σας άρεσαν;
Το μπλε τζαμί, περισσότερο από την Αγία Σοφία που δεν είναι εξίσου καλά διατηρημένη, η Μονή της Χώρας, το Suleimaniye τζαμί, η αγορά του Eminonu, ο πύργος του Γαλατά, το Topkapi (αν και τα μουσεία του ήταν σχετικά άδεια και αδιάφορα), το Dolmabahce, το Grand Bazaar, το Spice Bazaar, και τμήματα των μεσαιωνικών τειχών που έχουν παραμείνει στην πόλη. Εξωτερικά πανέμορφα είναι και τα κτίρια που αντικρύζεις όταν κάνεις βόλτα με πλοιαράκι στο Βόσπορο.
Από ιστορικά αξιοθέατα εκτός Κωνσταντινούπολης είδα τις υπόγειες πόλεις στην Καππαδοκία, που ωστόσο έχουν αδειαστεί από τα ευρήματά τους, κι έτσι καταντούν να είναι όχι καλύτερες από στενά σπήλαια. Περισσότερο ενδιαφέρον είχαν τα μοναστήρια σκαλισμένα στο βράχο, όπου οι τοιχογραφίες ήταν πολύ ασυνήθιστες για τα βυζαντινά πρότυπα. Τα ελληνικά αρχαία της Εφέσου δε με συγκίνησαν όσο θα 'πρεπε.
Πόσο ασφαλής νιώθατε κατά την διαμονή σας;
Για τις βόμβες, οι γονείς μου αγχώνονταν περισσότερο από μένα. Όσον καιρό ήμουν εκεί, μάθαμε για τουλάχιστον 3 βομβιστικές επιθέσεις, εκ των οποίων η μία ήταν κοντά στο σπίτι μου στην Πόλη, ευτυχώς όσο έλειπα Καππαδοκία. Πρόλαβα να φύγω πριν τη βόμβα στο αεροδρόμιο (30-06-16 νομίζω) και το πραξικόπημα του Ιούλη.
Ωστόσο οι κάμερες θα έπρεπε να μας φοβίζουν περισσότερο από τις βόμβες πιστεύω. Η κυβέρνηση εκμεταλλεύεται την τρομοκρατία για να καταγράφει και να ελέγχει τα πάντα. Κάμερες παντού στους δρόμους και έλεγχοι χειραποσκευών σε πολλά κομβικά σημεία, που αμφισβητώ αν είναι "αναγκαίο κακό".
Τέλος είχα τους συγκατοίκους μου (ένας Τούρκος και μία ερασμίτισσα όπως εγώ) που έκαναν ναρκωτικά. Αυτός λένε είναι κοινός τόπος στο Erasmus, αλλά στη δική μου περίπτωση εξελίχθηκε στο να χρειαστεί να αλλάξω σπίτι.
Ξεφύγατε από τις κλασικές τουριστικές διόδους;
Άλλες φορές ακολούθησα τα τουριστικά και φοιτητικά groups, άλλες φορές έκανα βόλτες με φίλους και άλλες φορές περιπλανήθηκα μόνη. Εντός Κωνσταντινούπολης, τα μετρό και τα άλλα μέσα μεταφοράς το εξυπηρετούν πολύ αυτό. Μου άρεσε να γυρνώ με μια φωτογραφική μηχανή και να απαθανατίζω στιγμές με μια ιδιαίτερη ματιά. Εκτός Κωνσταντινούπολης χωρίς group δεν πήγα.
Πώς σας φάνηκε το φυσικό τοπίο;
Στην Πόλη τα πάρκα ήταν αχανή και καταπράσινα, όμως αυτού του είδους η φύση είναι τρόπον τινά τεχνητή και ελεγχόμενη. Ο Βόσπορος ήταν υπέροχος. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί της Καππαδοκίας ήταν πραγματικά πρωτότυποι, καθώς και οι λίμνες από ασβεστόλιθο στο Pammukkale. Στο Fethiye η θάλασσα ήταν Αιγαίο, μικρή διαφορά απ' τα δικά μας τα νησιά.
Τα άπειρα ενδιάμεσα χιλιόμετρα που έκανα με λεωφορεία από πόλη σε πόλη με οκτάωρες τουλάχιστον διαδρομές κάθε φορά ούτε καν θυμάμαι τι φύση είχανε - πρέπει να παραήμουν βυθισμένη στη μουσική και στις σκέψεις μου.
Το αστικό τοπίο;
Όσον αφορά τα ασφαλή και πεπατημένα, ωραία η Ταξίμ, η Ιστικλάλ, ο Γαλατάς, το Εμίνονου, η πλατεία Sultanahmet με το μπλε τζαμί και την ΑγιαΣοφιά, το Vezneciler με το ανοιχτό campus του Πανεπιστημίου, καθώς και οι χώροι των άλλων πανεπιστημίων όπως του YTU και του ITU (συνολικά η Πόλη έχει 21). Κάποιες πανεπιστημιουπόλεις ήταν τόσο προχώ που είχαν μέσα σινεμά, πισίνες, σουπερμάρκετ, γήπεδα κι ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς. Αυτή η Πόλη έμοιαζε ένα ατέλειωτο πάρκο αναψυχής... αν ήσουν ένας προνομιούχος τουρίστας.
Πώς νιώσατε την πολιτική ή κοινωνική κατάσταση; Ανισότητα στον πλούτο, αυταρχισμός;
Γενικά ήταν μια πόλη όπου συνυπήρχε συνθετικά και αντιθετικά ο φτωχός με τον πλούσιο, το εκσυγχρονισμένο με το συντηρητικό: συνοικίες υπερπολυτελείς με ουρανοξύστες, γυαλί, κυβική αρχιτεκτονική και τελευταίες τεχνολογίες, παραδίπλα σοκάκια, πορνεία, ξεφλουδισμένα παλιά κτίρια και αχανείς δρόμοι. Κάποια μέρη ήταν στιγματισμένα ως κακόφημα.
Η αίσθηση του Ερντογάν έγινε σαφέστερη τους τελευταίους μήνες. Είχαμε τις βόμβες, είχαμε τις κάμερες και τους ελέγχους. Τον καιρό του Ραμαζανίου μια φίλη μου Τουρκάλα μου έλεγε πως ντόπιοι πολιτικοί εκμεταλλεύονται την παροχή δωρεάν φαγητού για να φανούν θεοσεβούμενοι (θυμίζει τα δικά μας).
Αυταρχισμό κυρίως άκουγα για τους αστυνομικούς. Συχνά έβλεπα ένστολους και κλούβες. Μια φορά καθώς συνομιλούσα με έναν πλανόδιο έμπορο μυδιών, κατέφτασε η αστυνομία και πυροβόλησε προειδοποιητικά (επειδή ήταν παράνομος). Κατά τα άλλα, αυταρχισμό περισσότερο άκουγα παρά έβλεπα, πχ οι περισσότεροι Τούρκοι φίλοι μου είχαν εμπειρίες από κακοποίηση των μητέρων από τους πατεράδες τους.
Ως γυναίκες νιώσατε περίεργα σε σχέση με τις δυτικές χώρες;
Το φλερτ από τους άνδρες στους δρόμους ήταν πολύ πιο επιθετικό (με την έννοια της πρωτοβουλίας) ανάμεσα σε τελείως αγνώστους. Με είχαν συμβουλέψει, ειδικά ως γυναίκα και ξένη, να μην κυκλοφορώ σε κάποιες κακόφημες περιοχές. Φοβόμουν να κυκλοφορήσω μόνη το βράδυ, αν και το ήθελα πάρα πολύ για την περιπέτεια και την εξερεύνηση.
Οι γυναίκες κάτοικοι δε φορούσαν όλες μπούργκα, μόνο κάποιες, όσες ήθελαν/είχαν οικογένεια που τους το επέβαλε, οι περισσότερες ήταν στην τρίχα.
• Από το φαγητό τι σας άρεσε περισσότερο;
Μπορώ να πλημμυρίσω την απάντηση με τούρκικες λέξεις - άλλωστε τα πρώτα τούρκικα που έμαθα ήταν για το φαΐ! Tavuk (κοτόπουλο) ή et (χοιρινό, πιο ακριβό) doner (γύρος) durum (τυλιχτό σε λεπτό ζυμάρι), kasarli (με τυρί) και με διάφορα άλλα υλικά. Tavuk cop sis (κοτόπουλο σουβλάκι χωρίς καλαμάκι). Borek (μπουρέκια) με τυρί, κιμά, κρέμα, πατάτες. Lahmacun (τούρκικη πίτσα με λεπτή ζύμη και καυτερά μπαχαρικά). Yogurtlu (γιαουρτλού), balik ekmek (ψάρι σε ψωμί) -να το τρως στη διώροφη γέφυρα του Κερατίου βλέποντας τις πετονιές απ' τα καλάμια-. Kumpir (καυτή γεμιστή πατάτα). Πολλοί τρόποι μαγειρέματος kebab, όπως το iskender. Bulgur (πληγούρι) και cig kofte (τυλιχτό με μπιφτέκι από ωμό ρύζι). Από τους πλανόδιους του δρόμου, μύδια γεμιστά με ρύζι και λεμόνι, μαλακά κι αφράτα κουλούρια από τους σιμιτζήδες και οι χαρακτηριστικοί παγωτατζήδες με το show που σου έκαναν κάθε φορά μέχρι να σου αφήσουν το παγωτό στο χωνί.
Αξίζουν να αναφερθούν τα ξακουστά πρωινά των Τούρκων - πιατέλες με ένα σωρό διαφορετικά καλούδια: ελιές, τυρί, σαλάμι, yumurta sucuklu (ομελέτα με λουκάνικα), διάφορα μπουρέκια και πολλά άλλα. Σαλέπι (ρόφημα καυτό και επιβεβαιωμένα ιαματικό με κανέλα). Και πολύ, πολύ, ΠΟΛΥ τσάι - ή, βασικά, για τις δικές μου αναλογίες, ζάχαρη με τσάι.
• Πώς σας φάνηκαν οι τρόποι των ανθρώπων;
Μόλις μάθαιναν πως είμαι Ελληνίδα φώναζαν komsu! komsu! (γείτονας! γείτονας!), και μου έδινε τεράστια χαρά κι ανταποκρινόμουν πάντοτε με βαθύτατο χαμόγελο. Μια φορά έγινε μια άβολη φάση, μου λέει ένας Τούρκος "εμείς (ενν. οι λαοί μας) είμαστε φίλοι!" κι εγώ του απάντησα "τώρα ναι", εννοώντας "επιτέλους, μετά από τόσα χρόνια διαμάχης μπορούμε να ζήσουμε ειρηνικά", αλλά εκείνος κατάλαβε "τώρα που είμαι εδώ και σου μιλάω ναι, αλλά όταν πάω πίσω στην Ελλάδα θα σε βρίζω πάλι", και μετά σκεφτόμουν την παρεξήγηση και ντρεπόμουν.
Αλλά ας τα αφήσουμε αυτά τα ανήσυχα κι ας γυρίσουμε στη συμπεριφορά των ανθρώπων. "Komsu komsu" και "Τσίπρας Τσίπρας" ήταν τα πρώτα πράγματα που άκουγα όταν έλεγα πως είμαι Ελληνίδα. "Τσίπρας Τσίπρας" γιατί οι καημένοι οι άνθρωποι βλέπουνε τον Τσίπρα ως μια ελπίδα αριστερής παράταξης, τη στιγμή που ταλαιπωρούνται κάτω απ' τον Ερντογάν, αλλά πού να 'ξέρανε κι ο δικός μας τι φρούτο είναι.
Κατά τ' άλλα οι άνθρωποι έχουν απίστευτο τυπικό φιλοξενίας, όπως προανέφερα πχ με το πρωινό. Θα συμπληρώσω το γεγονός πως, όταν χρειάστηκε επειγόντως να μετακομίσω την τελευταία εβδομάδα πριν φύγω, με το που το είπα σε μιαν άγνωστη ως τότε κοπέλα απ' τη σχολή, αυτή προσφέρθηκε να με φιλοξενήσει κι έμεινα σπίτι της για μιάμιση βδομάδα. Θα προσθέσω και μια φορά σε μια εκδρομή, όπου δε με άφηνε το ΑΤΜ να σηκώσω λεφτά γιατί πληρώνοντας προηγουμένως το νοίκι είχα ξεπεράσει το όριο ανάληψης, οπότε είχα μείνει χωρίς δεκάρα για να φάω, και οι Τούρκοι φίλοι μου στην εκδρομή μού αρπάξανε το πιάτο και μου βάλανε ο καθένας απ' το δικό του φαγητό μια κουταλιά - τους έβγαλα φωτογραφία να το θυμάμαι πάντα. Οι υπόλοιποι, οι πιο "περαστικοί" και "ξένοι" ποικίλλουν: υπήρξαν άνθρωποι τους οποίους ρώτησα "πώς μπορώ να βρω το τάδε" και με πήραν κάτω απ' την ομπρέλα τους και με πήγανε 20 λεπτά δρόμο ως και την πόρτα του μέρους που έψαχνα, υπήρξαν και οι άλλοι, οι καχύποπτοι και απόμακροι που προανέφερα.
• Ο ήχος της γλώσσας πώς σας φάνηκε;
Μου ακούγονταν σαν τα γαλλικά, επειδή και τα τούρκικα είναι ως επί το πλείστον οξύτονη γλώσσα (οι λέξεις τονίζονται στην τελευταία συλλαβή). Ο ιστορικός λόγος είναι οι εμπορικές σχέσεις των Οθωμανών με τους Γάλλους στο παρελθόν. Η διαφορά των τουρκικών με τα γαλλικά είναι το κανονικό "ρ" και τα πολλά "ουμ" της τουρκικής. Επίσης έχει πολλά σύμφωνα μαζί, και ένα φθόγγο ανάμεσα σε ι και ου, τον οποίο έμαθα αρκετά γρήγορα. Έμαθα να διαβάζω-προφέρω τουρκικά, κι ο συγκάτοικος έλεγε πως μου έβγαινε σα φυσική η προφορά τους.
• Υπήρχαν και άλλοι δυτικοί τουρίστες γύρω σας ή από άλλες ηπείρους;
Ναι φυσικά, Erasmus ήμουν, τι περίμενες;
Και, ω της ειρωνείας, οι πιο αντιπαθητικοί ήταν οι υπόλοιποι Έλληνες. Οι πιο φιλικοί-ευγενικοί-ορεξάτοι για εμπειρίες οι Γερμανοί, οι πιο ξινοί οι Γάλλοι-Βέλγοι, τα πιο party animals οι Ισπανοί και οι πιο αξιολάτρευτοι οι Ιταλοί.
• Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, άσχημο ή δυσάρεστο;
Ο συγκάτοικός μου είχε οικογενειακά προβλήματα. Έπαιρνε ναρκωτικά για να τα ξεπεράσει. Κάποια στιγμή άρχισε να γίνεται επιθετικός. Η δε συγκάτοικός μου είχε προηγούμενο με ανθρώπους που την είχαν απειλήσει, κι έβλεπε την όλη κατάσταση πιο επικίνδυνη απ' ό,τι ήταν. Συνέδεε την επιθετικότητα του τυπά με τη μουσουλμανική του ανατροφή, και όχι με τα οικογενειακά του ή με τα ναρκωτικά που έπαιρνε. Εκείνη θα έφευγε από το σπίτι, εγώ δεν ήξερα αν έπρεπε να μείνω μόνη μ' αυτόν, ακόμα κι αν ήξερα πως δεν ήταν τόσο επικίνδυνος όσο φαινόταν, κι αναγκάστηκα να μετακομίσω.
Κατά τ' άλλα ως ερασμίτες μάλλον ζούσαμε στη γυάλα μας και, αν δεν το επιδιώκαμε, δεν ερχόμασταν σε επαφή με τη σκοτεινή πλευρά του μουσουλμανισμού στην Τουρκία.
Ένα αρνητικό που θα καταλόγιζα στην εμπειρία μου εκεί ήταν οι τράπεζες, τα όρια ανάληψης, το συνάλλαγμα και οι δυσκολίες στον οικονομικό προγραμματισμό.
• Ποιες ήταν οι βασικές πολιτισμικές διαφορές για εσάς, με άλλες χώρες που έχετε επισκεφτεί στην Δύση;
Περισσότερη παράδοση, λιγότερη παγκοσμιοποίηση. Όχι πολλοί ομιλητές αγγλικών. Εντονότερη αίσθηση κινδύνου. Εντύπωση πρωιμότερου πολιτισμού ταυτόχρονα με διαθεσιμότητα όλων των ανέσεων. Υπερπολυπολιτισμικότητα. Μερικές φορές είχα την αίσθηση πως οι άνθρωποι προσπαθούσαν να δείξουν ένα μοντέρνο που δεν είναι, και δε χρειάζεται κατ' εμέ να είναι.
• Υπήρξε κάποια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ή ευχάριστη χαρακτηριστική έκπληξη κατά το ταξίδι σας που προσέφερε αυτός ο τόπος;
Τα θεάματα των παγωτατζήδων. Η φιλοξενία των ανθρώπων. Τα ταξίδια και οι εμπειρίες από τις εκδρομές. Οι πολύ χαμηλές τιμές (αν και, αν δεν το προσέξεις, σου τρώει πολύ περισσότερα χρήματα έτσι). Τα ανεπανάληπτα σοκολατάκια και λοιπά φαγητά. Η συνειδητοποίηση ότι (νομίζω) οι Τούρκοι δε μας μισούν κι ότι είναι απλοί άνθρωποι που ζουν τις ζωές τους όπως εμείς, με τις ανάγκες, τους φόβους και τις χαρές τους. Μάλιστα στη σχολή μου (ελληνική φιλολογία στην Κωνσταντινούπολη) γνώρισα πολλούς Τούρκους που αγαπούν τα ελληνικά και θαυμάζουν την Ελλάδα. Τα αξέχαστα ηλιοβασιλέματα και οι φωνές των γλάρων το πρωί.
• Τι θα συμβουλεύατε κάποιον που θέλει να ταξιδέψει στην Μέση Ανατολή;
Ανάλογα τη χώρα και την πόλη. Η Κωνσταντινούπολη είναι η πιο ανεπτυγμένη πόλη της Τουρκίας και πολιτισμικά δεν κινδυνεύεις τόσο. Έχουν συνηθίσει στους τουρίστες.
α) Να κάνεις συνάλλαγμα σε μέρη χωρίς προμήθεια (no commission).
β) Μπορεί 10 λίρες να σημαίνει 3 ευρώ που είναι καλή τιμή για ένα πιτόγυρο, μπορείς όμως να το βρεις και με 5 λίρες.
γ) Μην ψωνίζεις σε τουριστικές περιοχές.
δ) Μην παρασύρεσαι από τις χαμηλές τιμές και κατάγραφε τα έξοδά σου στο γνωστό σου νόμισμα.
ε) Μπορείς να φοράς σταυρό και να κάνεις σταυρό, απλά όχι επιδεικτικά - πουθενά δε χρειάζεται η επίδειξη άλλωστε.
στ) Να λες Istanbul και όχι Κωνσταντινούπολη στους Τούρκους, μερικοί το παίρνουν πολύ βαριά.
ζ) Σε ιστορικές/πολιτικές συζητήσεις να λες δεν ξέρω, το πιο πιθανό είναι αυτός που σου μιλάει να μην έχει ανοίξει βιβλίο και να αναπαράγει αυτό που άκουσε στα ΜΜΕ, όπως ίσως κι εσύ. Να λες δεν ξέρω, γιατί είναι πολύ πιο πολύτιμο να μάθεις τι νομίζει αυτός. Επίσης αν του εκθέσεις την ιστορική σου γνώση ούτε παγκόσμια ευαισθητοποίηση θα καταφέρεις ούτε φαν θα κερδίσεις. Εκτός αν είσαι έτοιμος να υποστηρίξεις σωστά αυτό που ξέρεις, κι αν αυτός που έχεις απέναντί σου είναι εξίσου πρόθυμος να κουβεντιάσει.
η) Να τρως κάθε μέρα κάτι ντόπιο διαφορετικό.
θ) Να πας σε μαγαζιά με ελληνοτουρκικές μουσικές βραδιές.
ι) Αν πας σινεμά να σιγουρευτείς πως η ταινία έχει αγγλικούς υποτίτλους γιατί οι Τούρκοι προτιμούν να τις μεταγλωττίζουν.
ια) Αν κοιμάσαι ελαφριά, να διαμείνεις μακριά από τζαμιά.
ιβ) Αν ανεβάσεις πυρετό, πιες σαλέπι.
• Τι μάθατε για τη Μέση Ανατολή μετά το ταξίδι σας;
Αυτό που είπα και παραπάνω. Ότι είμαστε όλοι άνθρωποι. Ότι, αν δεν τους βάζει μπαρουτιές ο Ερντογάν, λίγο τα βάζουν με την Ελλάδα και τους Έλληνες. Ότι είναι πολύ φιλόξενοι. Δυστυχώς κάποιοι απ' αυτούς έχουν το στερεότυπο ότι οι Έλληνες δε δουλεύουν και δεν εξοφλούν τα χρέη τους (όπως νομίζουν για μας και οι περισσότεροι Ευρωπαίοι), κάποιοι άλλοι όμως σε χαιρετάνε ως γείτονα και σου δίνουν απ' το φαΐ τους και σε βάζουν στο σπίτι τους. Επίσης δυστυχώς αρκετοί ακόμα στηρίζουν τον Ερντογάν, εγώ πάντως ίσως λόγω των ενδιαφερόντων και των χώρων όπου συχνάζω έτυχε να γνωριστώ μόνο με επικριτές του.
Ότι η Ανατολή έχει φοβερά φαγητά. Ότι έχει διατηρήσει την παράδοσή της. Ότι δε φοράνε όλες οι γυναίκες μπούργκα, κι ότι πολλές βάφονται πολύ έντονα. Ότι πολλοί Τούρκοι έχουν ιστορικό κακοποίησης στην οικογένειά τους.
Κι ότι στους ερασμίτες στην Τουρκία δίνονται υπερβολικά ψηλοί βαθμοί στα μαθήματά τους!
