Εξετάζοντας και αναλύοντας όσο γίνεται πιο περιεκτικά τη γενικότερη γραμμή σκέψης προς την οποία κατευθύνεται το μεγάλο πνεύμα του Ρώσου συγγραφέα, θα παραθέσουμε λίγες αράδες για την μεγαλύτερη δυνατή ευγλωττία του κειμένου. Προσεχτικά επιλεγμένες και με μοναδικό στόχο να φτάσουμε στον σκοπό τον οποίο έχουμε θέσει εξ υπαρχής, θα παρουσιαστεί ένα σημαντικό μέρος της σκέψης του που λειτουργεί ως αποθήκη εργαλείων ή μεταγλώσσα καλύτερα για μια πιο συνειδητή ανάγνωση του Dostoyevsky. Όσο κι αν η μέθοδος που ακολουθείται συνιστά τον ακραίο αντίποδα του ντοστογιεφκισμού, είναι ένα επαρκές μέσο για την απόπειρά μας. Το Υπόγειο, είναι το έργο που θα μας απασχολήσει. Ανάγνωσμα αποφασιστικής σημασίας για να κατανοηθεί η ανθρωποκεντρική οπτική του. Ας ακολουθήσουμε λίγο τη σκέψη του :
"Θεέ μου και Κύριε, μα τι δουλειά έχω εγώ με τους φυσικούς νόμους και την αριθμητική, όταν για κάποιο λόγο αυτοί οι νόμοι και το δύο και δύο δεν μ’ αρέσουν; Εννοείται πως δεν θα γκρεμίσω με το μέτωπό μου έναν τέτοιο τοίχο αν οι δυνάμεις μου δεν φτάνουν γι’ αυτό, μα ούτε και θα συμφιλιωθώ μαζί του απλώς και μόνο επειδή υπάρχει και δεν έχω τη δύναμη να τον ρίξω"
Από τις πρώτες γραμμές που μόλις παραθέσαμε, εκφαίνεται ένας από τους βασικότερους πυρήνες γύρω από τον οποίο καταγίνεται. Πρόκειται για την προβληματική της ελευθερίας της βούλησης. Διακρίνεται λοιπόν, η επίμονη και επιθετική θα έλεγα στάση του έναντι κάθε συστήματος. Ο τρόπος εκφοράς του απέναντι σε όλα τα συστήματα είναι το λιγότερο στηλιτευτικός. Δεν διανοείται να κάνει λόγο για ένα υποκείμενο που διέπεται από όλες τις αιτιώδες σχέσεις και συνάφειες οι οποίες και καθορίζουν αποκλειστικά κάθε φυσική ύπαρξη. Όλες οι προκαθορισμένες συμπλοκές καθώς και η πρόταξη ενός λόγου περί αιώνιων μαθηματικών και γεωμετρικών αληθειών όπως θα έλεγε ο Descartes, δεν μπορεί να λαμβάνουν σάρκα και οστά στο χτίσιμο του δικού οντολογικού υποδείγματος. Η εξεγερσιακή υφή που αναδεικνύεται εδώ είναι ιδιαίτερα σοβαρή. Το γεγονός ότι το ανθρώπινο ον διακατέχεται από ένα πρώτο και πρωταρχικό στρώμα φυσικότητας με όλες τις συνδηλώσεις αναγκαιότητας που κομίζει , δεν τον εμποδίζει να προχωρήσει παραπέρα.
Ο Dostoyevsky επιδιώκει να εγγράψει στον ουσιώδη πυρήνα του ανθρώπου το πλαίσιο των άπειρων δυνητικοτήτων.
Η διεισδυτική ματιά του Dostoyevsky φτάνει ως και τη διάκριση ή διχοστασία του ανθρώπινου όντος. Κι αυτό είναι κυρίως το σημείο όπου καθίσταται μείζονος σπουδαιότητας εδώ. Ο άνθρωπος για εκείνον είναι ένα ον αυθυπέρβασης ακριβώς διότι μπορεί και αρνείται, μπορεί και αμφισβητεί κάθε προκαθορισμένο πλαίσιο που έρχεται έξωθεν για την συμμόρφωσή του ή μάλλον που γίνεται αισθητό με έναν τρόπο αναγκαίας εξωτερικότητας. Ίσως κάποιοι στο σημείο αυτό, να αντιτάξουν το επιχείρημα περί ενός απόλυτα σαθρού επιχειρήματος που παραμένει μετέωρο μην έχοντας προνοήσει για την στιβαρότητα των προκείμενων που θα όφειλε να έχει. Κι αυτό μάλλον θα τους το προσφέρει γενναιόδωρα η λέξη ΄΄ μου αρέσει ΄΄. Όχι δεν πρόκειται για θέμα γούστου ή για κάποια ιδιαίτερη προτίμηση όσον αφορά στον τρόπο που θέλει ή θα ήθελε να θεωρεί τον ανθρώπινο παράγοντα. Τούτη η μεταφυσική εξέγερση, ή ο μηδενισμός αν προτιμάτε που διατρέχει το συγκεκριμένο έργο, συνίσταται σε κάτι πολύ σημαντικό. Το πάθος για την εναντίωση, σε συνδυασμό με όλο το μένος του λόγου του για την μη συμφιλίωση, αποτελεί τον παράγοντα εκείνος ο οποίος συχνά διαφεύγει από τον καθένα μας. Και ακριβώς αυτό θέλει να αντιτάξει εδώ. Ο παθητικός του τρόπος με τον οποίο κάνει δυνατή την παρουσία του εδώ, η παθητικότητα με την έννοια της πάθησης και ενός όντος που πάσχει και ενεργεί στα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον, είναι και αυτό που αξιώνει ως το μοναδικά αληθινό δόγμα σε ολόκληρη την ιστορία του πολιτισμού. Ο πολιτισμός για εκείνον λειτουργεί ως εκμαυλιστικός παράγων στο εξελικτικό γίγνεσθαι του ανθρώπινου όντος. Δεν είναι κάτι που ενισχύει ή δικαιώνει τη ζωή αλλά το ενάντιο αυτού. Είναι αυτό που ποτέ δεν μπόρεσε ή δεν πρόλαβε ακόμη να προσπελάσει, εφόσον κι εγώ ακόμη βρίσκομαι εντός της χρονικής ροής, το θεμελιώδες γνώρισμα που τον διακατέχει.
"Απ΄τον πολιτισμό, αν τουλάχιστον ο άνθρωπος δεν έγινε πιο αιμοδιψής, ασφαλώς έγινε πιο αποτροπιαστικά, πιο σιχαμερά αιμοδιψής από πρώτα… Μα τώρα, μολονότι θεωρούμε κακό την αιματοχυσία, ασχολούμεθα ωστόσο με αυτό το κακό πιο πολύ παρά πρώτα."
Ο πολλαπλασιασμός του θανάτου, όπως θα μας έλεγε εδώ ο Foucault, είναι μια από τις πρωτεύουσες πρακτικές ή τεχνολογίες της οικονομίας των ποινών που επιβάλλονται στους παραβάτες, από το μεταρρυθμισμένο ποινικό δίκαιο και τη σωφρονιστική ορατότητα ως άλλο πεδίο γνώσης και εξουσίας. Η βασιλεία του φαινομένου της ωμότητας και της γυμνής αγριότητας που προσομοίαζε στο πορτραίτο του ανθρώπου του Μεσαίωνα δεν έχει θέση εδώ πέρα πλέον. Αυτό που έχει θέση όμως είναι τα διαφόρων ειδών συστήματα που αγωνίζονται να μορφοποιήσουν και να καλουπώσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι ένας αρκετά επιτηδευμένος λεκτικός τρόπος, σύμφωνα με τον οποίο όσο κι αν φαίνεται να έχουμε παραμερίσει ή ξεχάσει κάπου σε ένα μακρινό στάδιο της ιστορίας το απάνθρωπο και φαύλο, τόσο πιο πολύ διαφαίνεται η εκλεπτυσμένη μορφή της βίας, μια μορφή που επιτρέπει όμως στον άνθρωπο να επιβιώνει. Η συγκρότηση υποκειμενικοτήτων ή τυπολογιών του ανθρώπινου πράττειν και φέρεσθαι. Σε αυτό όμως είναι που μας καλεί να αντιταχθούμε ο Ρώσος συγγραφέας. Όπως και ο Nietzsche, έτσι κι αυτός προβάλλει το αστάθμητο και το μη υπολογίσιμο της ανθρώπινης ουσίας εκ προοιμίου. Ο εσώτερος πυρήνας του ανθρώπινου υποκειμένου, είναι και το γεγονός ότι αυτό το ίδιο δημιουργεί τον εαυτό του. Το αστάθμητο έχει την τάση να αναφέρεται σαφώς προς τις ψυχορμητικές διαθέσεις και ροπές που δεν επιδέχονται κανενός είδους εξηγητική απολογία για τον τρόπο με τον οποίο έδωσαν στην πράξη του υποκειμένου το τάδε ή το δείνα περιεχόμενο.
Το σημείο αυτό είναι αρκετό για να γεφυρώσει το στοχασμό πάνω στο κείμενο που αναλύουμε. Ο Dostoyevsky κινείται στα νήματα της οντολογίας και προσπαθεί να σκιαγραφήσει, με όλη του την απαράμιλλη ψυχογραφική δεξιότητα που τον διακατέχει, την ενδότερη ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Και για τον λόγο τούτο μας λέει συγκεκριμένα :
"Τι να γίνει όμως, αφού ο άμεσος και μοναδικός προορισμός κάθε σοφού ανθρώπου είναι η φλυαρία, το σκόπιμο αεροκοπάνισμα."
Πρόκειται για το ψέλλισμα της θέσης του πάνω στην αντίληψή του για την ανθρώπινη ουσία και ύπαρξη. Δεν υπάρχει κανένας σκοπός προς τον οποίο τείνει ο άνθρωπος με τις πράξεις και την εν γένει πολύμορφη ανθρώπινη συμπεριφορά του. Απλά υπάρχει. Κι αυτό είναι που κάνει καθόσον ζει και υπάρχει. Ο άνθρωπος εδώ τίθεται ως αυτοσκοπός, αναδεικνύεται η ανθρωπολογία του που δεν έχει να κάνει με τίποτα έξω και πέρα από το μοναδικό κέντρο αναφοράς του. Ο μαγικός κύκλος όπως θα μπορούσαμε να πούμε, στο κέντρο του οποίου εντοπίζεται ο άνθρωπος, εξοβελίζει καθετί που θέλει να του δώσει έναν σταθερό και βέβαιο προσανατολισμό. Μια σταθερή πορεία η οποία έχει ήδη χαραχτεί ή ακόμη σκληρότερα του την έχουν εμβάλει όλα αυτά τα ηθικά και φυσικοεπιστημονικά μοντέλα γνώσης και αλήθειας.
Η έννοια της "φλυαρίας" είναι και η ζωτικότερη ένδειξη του τι θέλει να αποτυπώσει στα μάτια του αναγνώστη. Το μη υπολογίσιμο, εκείνο το οποίο είναι αλλά θα μπορούσε να είναι και κάπως διαφορετικά, εκείνο το οποίο δεν υπάγεται σε κανένα σύστημα καθορισμού και ονοματοθεσίας για να το ταξινομήσεις. Επιδιώκει λοιπόν να εγγράψει στον ουσιώδη πυρήνα του ανθρώπου το πλαίσιο των άπειρων δυνητικοτήτων. Η αμφιρρέπεια και η διαρκής ταλάντευση είναι οι ψηφίδες που έρχονται να σχηματίζουν το κάδρο του. Ο κλυδωνισμός και αυτό το πέρα δώθε δίνουν το στίγμα μιας δυναμοκρατικής θεώρησης της ανθρώπινης ουσίας που δεν μπορεί να πει κάποιος εκ των προτέρων ή να εντάξει σε κάποια αιτιακή κλίμακα το που θα στραφεί. Διαρρηγνύει κάθε σχέση του με οτιδήποτε εκφράζει μια παγιωμένη και ομοιόμορφη φύση του ανθρώπου στην ιστορία του πολιτισμού και επιχειρεί να σπάσει όπως λέει ακόμη και αυτούς τους πέτρινους τοίχους αν του το επιτρέψουν οι δυνάμεις του. Η διαρκώς ταλαντευόμενη ύπαρξη, με τον τρόπο που σκιαγραφείται, υποφέρει από την παντελή έλλειψη ενός ασφαλούς καταφυγίου, μιας βέβαιης αλήθειας. Καθίσταται όμως μια οδύνη επιθυμητή και η πλέον ανθρώπινη από τη στιγμή που δεν σκοπεύει να απολιθώσει τον άνθρωπο πριν την ώρα του. Από τη στιγμή που θέλει να δείξει το ακαθόριστο, είναι διατεθειμένος να βάλει τον άνθρωπο στη βάσανο της πιο ανηλεούς δοκιμασίας της ζωής. Εκείνη της ύπαρξης.
