Η ασθένεια των πλουσίων

του Γιώργου Σμπώκου

Ενώ η φυματίωση, η ιλαρά και η χολέρα είναι οι ασθένειες των φτωχών, η Covid-19 είναι η ασθένεια των πλουσίων. Εμφανίσθηκε σε ανεπτυγμένα κράτη, εξαπλώθηκε με τις διεθνείς μεταφορές και έπληξε μεγάλα αστικά κέντρα. Ο ανεπτυγμένος δυτικός κόσμος συνειδητοποιεί πως η υγεία, η ευτυχία και η ευημερία δεν είναι δεδομένες.

Το παρόν άρθρο θέτει τα παρακάτω ερωτήματα:

• Απειλεί η πανδημία ή το οικονομικό μας σύστημα τις ζωές μας;
• Είναι συγκυριακή η πανδημική κρίση ή έχει ακούσια νομοθετηθεί;
• Τι αποδεικνύει η πανδημία;

Ένα σύστημα οικονομικής διακυβέρνησης που απειλεί την ανθρώπινη ασφάλεια

Ανθρώπινη ασφάλεια (human security) είναιη αντιμετώπιση προκλήσεων για την επιβίωση, τη διαβίωση και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων.[1]

Η ανθρώπινη ασφάλεια απασχολεί τη διεθνή διακυβέρνηση για δύο λόγους. Έναν ιδιοτελή και έναν ανιδιοτελή. Ο ιδιοτελής είναι οι προβλέψεις ότι η φτώχεια και η μετανάστευση από υποανάπτυκτες χώρες θα έχουν επιπτώσεις στις ανεπτυγμένες.[2] Ο ανιδιοτελής είναι, η διαφαινόμενη αδυναμία των οικοσυστημάτων να υποστηρίξουν την ανθρώπινη ζωή.^[3]

Με τον όρο διακυβέρνηση περιγράφουμε το πολιτικό πλαίσιο που διαμορφώνεται από υπερκρατικούς οργανισμούς. Χαρακτηρίζεται «διεθνής» όταν στους οργανισμούς μετέχουν κατά το δυνατόν όλα τα κράτη του πλανήτη (π.χ. ο ΟΗΕ). Χαρακτηρίζεται «ολοκληρωμένη», όταν ρυθμίζει θέματα για όλα τα κράτη μέλη των διεθνών οργανισμών (π.χ. το δίκαιο της θάλασσας). Το διαμορφούμενο πολιτικό πλαίσιο είναι άπατρι, δεν έχει χωρική αναφορά και έτσι δεν έχει νομική φύση. Οι αποφάσεις και τα ψηφίσματά του αποκτούν νομική φύση μόλις κυρωθούν από τα εθνικά κοινοβούλια των ψηφοφόρων μελών. Κυρώνονται ως εθνικό τους δίκαιο, ενώ από την οπτική των διεθνών οργανισμών αναγνωρίζονται ως παράγωγο δίκαιο, δίκαιο δηλαδή που παράχθηκε κατόπιν και συμφώνως των διεθνών πολιτικών.

Οι διεθνείς οργανισμοί επιτυγχάνουν τη διεθνή διακυβέρνηση με τη λεγόμενη νομοθετική ολοκλήρωση (inclusion). Αυτή υπάρχει όταν, όλα (κατά το δυνατόν) τα κράτη μέλη κυρώσουν τους πολιτικούς στόχους που εκείνοι υπέδειξαν. Η έννοια της ολοκλήρωσης είναι γνωστή σε εμάς στη συνεκφορά «Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση», που σηματοδοτεί τον δρόμο προς ένα κοινό Ευρωπαϊκό Σύνταγμα.

Το κατ’ εξοχήν πολιτικό πλαίσιο ολοκληρωμένης διεθνούς διακυβέρνησης σήμερα είναι η αειφόρος ή βιώσιμη ανάπτυξη. Πολλοί στην Ελλάδα θεωρούν ότι είναι μια περιβαλλοντική αρχή.[4] Στην πραγματικότητα είναι παραπάνω από μια αρχή. Είναι ένα σύστημα παραγωγής, κατανομής πόρων, ανταλλαγής και καταμερισμού των αγαθών και υπηρεσιών διαπλανητικά. Ο I. Καράκωστας χαρακτηρίζει τη βιώσιμη ανάπτυξη ως σύστημα οικονομικής διακυβέρνησης.[5]

Απειλεί η πανδημία ή το οικονομικό μας σύστημα τις ζωές μας;

Τον Ιανουάριο του 2021, ο Tedros Adhanom Ghebreyesus, γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας δήλωσε ότι υπάρχει ένα «ξεκάθαρο πρόβλημα» για τις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος:

Ενώ οι πλούσιες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Βρετανίας, των μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ελβετίας και του Ισραήλ, εξυπηρετούνται κατά προτεραιότητα στην παράδοση εμβολίων, ενενήντα δύο αναπτυσσόμενες χώρες με περιορισμένα ή καθόλου οικονομικά μέσα παρακολουθούν τους κατοίκους τους να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν από τον ιό.

Ο Ghebreyesus επεσήμανε στις πλούσιες χώρες πως οι φτωχοί αυτού του κόσμου «έμειναν πίσω». Υπενθύμισε μια αρχή που ψηφίστηκε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 2012. Ήταν το ψήφισμα «leaving no one behind» για την ανθρώπινη ασφάλεια.

Ο Ghebreyesus κατήγγειλε πως η ανθρώπινη ασφάλεια απειλείται.

Η απειλή προκαλείται από -και πραγματοποιείται- μέσα σε ένα νομοθετικό πλαίσιο,

1. οργάνωσης ενός κοινού και ολοκληρωμένου παγκόσμιου εμπορικού συστήματος με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου,[6]
2. σύνδεσης των διατάξεων του ιδιωτικού τομέα με εκείνων του δημόσιου,[7]
3. εκχώρησης του δικαιώματος στη βιομηχανία να επιλέξει συναινετικά και σύννομα τα εργαλεία εφαρμογής της νομοθεσίας που την αφορά,[8]
4. ανάθεσης της επιδίωξης διοικητικών αρμοδιοτήτων σε ιδιώτες, ΜΚΟ, κοινωνικούς εταίρους και επιχειρηματικούς οργανισμούς,[9]
5. απαγόρευσης των ποσοτικών περιορισμών σε εισαγωγές, όπως και όλα τα μέτρα ισοδύναμου αποτελέσματος[10] και
6. απαγόρευσης μέτρων που περιορίζουν το διεθνές εμπόριο.[11]

Έτσι, αυτό που είδε και είπε ο Ghebreyesus είναι ότι:

• το ανθρώπινο γένος αντιμετωπίζει μια πρόκληση για την επιβίωσή του,
• το δικαίωμα που έχουν όλοι οι άνθρωποι στην υγεία, δημιουργεί μια απαίτηση απέναντι στις εθνικές κυβερνήσεις να τους χορηγηθεί το εμβόλιο,
• οι διεθνείς κυβερνήσεις έχουν εκχωρήσει τη ρυθμιστική τους αρμοδιότητα στις εταιρίες και αδυνατούν να ανταποκριθούν στην απαίτηση των πολιτών τους,
• οι εταιρίες λειτουργούν με τους όρους του διεθνούς εμπορίου, όπως αυτοί καθορίζονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου,
• ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ιδρύθηκε προς όφελος του ελεύθερου εμπορίου,
• ελεύθερο εμπόριο σημαίνει πλήρης απουσία κυβερνητικών πολιτικών που περιορίζουν την εισαγωγή και εξαγωγή αγαθών και υπηρεσιών,
• τα φτωχότερα κράτη βρίσκονται σε μειονεκτική θέση έναντι των πλουσιότερων.

Το παρόν ολοκληρωμένο πλαίσιο διεθνούς διακυβέρνησης είναι η βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη. Σε αυτό το πλαίσιο, εξαιτίας της νομοθεσίας που ενδεικτικά απαριθμήθηκε, κανένα κράτος δεν μπορεί να μεριμνήσει για την επιβίωση των πολιτών του, αν δεν συμφωνήσουν οι πολυεθνικές εταιρίες. Και εκείνες δεν είναι υποχρεωμένες να συμφωνήσουν. Οι πολιτικές τους δεν διαμορφώνονται από την αρχή της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας ή της ισότητας. Δεν έχουν οποιαδήποτε δέσμευση για προστασία της ανθρώπινης ζωής. Είναι ανώνυμες όπως κάθε άλλη εισηγμένη στο χρηματιστήριο. Τα φάρμακα είναι τα προϊόντα τους. Οι πωλήσεις εξασφαλίζουν το κέρδος τους. Οι πολιτικές τους διαμορφώνονται από τη σχέση προσφοράς-ζήτησης.

Έτσι, οι πολυεθνικές επιλέγουν να εξυπηρετήσουν τις χώρες από τις οποίες θα αποκομίσουν το μεγαλύτερο κέρδος. Η επιλογή τους αυτή καταδεικνύει ότι οι εταιρίες σταθμίζουν την ανθρώπινη ασφάλεια με την οικονομική τους ανάπτυξη.
Στους πολίτες αυτό φαίνεται ιδιοτελές, σκληρό και ανάδελφο.

Αντίθετα, για τη βιώσιμη ανάπτυξη η στάθμιση της ανθρώπινης ασφάλειας με την οικονομική ανάπτυξη είναι δεδομένη. Το δικαίωμα στην οικονομική ανάπτυξη προστατεύεται ρητά από ψηφίσματα του ΟΗΕ[12] από το 1986.[13] Το «δικαίωμα» αυτό, που αναφέρεται ρητά μόνο στο άρθρο 22 του Χάρτη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Αφρικής, εισάγεται σε όλα τα ευρωπαϊκά συντάγματα μέσω της συρρύθμισης και της αρχής της καινοτομίας. Η συρρύθμιση επιτρέπει στη βιομηχανία να επιλέγει τα εργαλεία εφαρμογής της νομοθεσίας που την αφορά.[14] Η αρχή της καινοτομίας επιτρέπει στη βιομηχανία να παρεκκλίνει από την αρχή της πρόληψης και της προφύλαξης, εκτιμώντας αυτόνομα τους κινδύνους της δραστηριότητάς της.[15]

Για τον λόγο αυτό, ο τέως σήμερα Υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας, Β. Σόιμπλε, δήλωσε το 2019 σε σχέση με τον περιορισμό της οικονομικής δραστηριότητας λόγω της Covid-19, ότι:

Όταν ακούω ότι όλα τα άλλα (δικαιώματα) πρέπει να υποχωρούν σταθμιζόμενα με την προστασία της ζωής, τότε πρέπει να πω: Αυτό δεν είναι σωστό σε απόλυτο βαθμό.

Ο Β. Σόιμπλε δεν ήταν κυνικός. Το διεθνές οικονομικό σύστημα της βιώσιμης ανάπτυξης είναι.

Ο στόχος 8.1. της Ατζέντα 2030 για ετήσια ανάπτυξη 7% του ΑΕΠ

Ο κυνισμός του οικονομικού συστήματος της βιώσιμης ανάπτυξης φαίνεται από την κατάσταση που επικρατεί στις χώρες που κατάφεραν να επιτύχουν ετήσια ανάπτυξη 7% του ΑΕΠ.

Σύμφωνα με τα στοιχεία των εθνικών λογαριασμών της Παγκόσμιας Τράπεζας και τα αρχεία δεδομένων των εθνικών λογαριασμών του ΟΟΣΑ, ο συνολικός μέσος όρος της αύξησης του ΑΕΠ στον κόσμο για το 2018 ήταν 2,974%. Μεταξύ 199 χωρών, 12 είχαν αύξηση του ΑΕΠ και πάνω από 7%.

Τα κράτη αυτά ήταν (το 2018), η Δομινικανή Δημοκρατία (7.0), το Βιετνάμ (7.1), η Μογγολία (7.2), το Τατζικιστάν (7.3), η Αντίγκουα και η Μπαρμπούντα (7,4), η Ακτή Ελεφαντοστού (7,4), η Καμπότζη (7,5), το Μπαγκλαντές (7,9), Λιβύη (7,9), Ιρλανδία (8,2), Ρουάντα (8,6) και Ερυθραία (8,7).

Αν κοιτάξουμε από κοντά τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας και της Διεθνούς Αμνηστίας, θα παρατηρήσουμε πως όλες οι παραπάνω χώρες αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως η φτώχεια, η διαφθορά και η ανεπαρκής κοινωνική πρόνοια.

• Η Δομινικανή Δημοκρατία είναι διαμετακομιστικό κέντρο για τα κολομβιανά ναρκωτικά που προορίζονται για την Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά.
• Το Βιετνάμ αντιμετωπίζει προκλήσεις όπως η φτώχεια, η διαφθορά και η ανεπαρκής κοινωνική πρόνοια.
• Τα κύρια περιβαλλοντικά ζητήματα της Μογγολίας είναι η ερημοποίηση, η αποψίλωση των δασών και η ρύπανση λόγω της εκβιομηχάνισης.
• Στο Τατζικιστάν, περίπου το 20% του πληθυσμού ζει με λιγότερα από 1,25 δολάρια ΗΠΑ την ημέρα, ενώ η διακίνηση ναρκωτικών είναι η κύρια πηγή εισοδήματος. Το Τατζικιστάν κατατάσσεται στη θέση 173 σε σύνολο 180 χωρών στη διαφθορά.
• Στην Καμπότζη, το επίπεδο διαφθοράς είναι τόσο μεγάλο ώστε η χώρα να κατατάσσεται στον Δείκτη Κράτους Δικαίου το 2015 στη θέση 125 σε σύνολο 126 χωρών. Επιπλέον, σύμφωνα με τον παγκόσμιο δείκτη δουλείας του 2016, εκτιμάται ότι στην Καμπότζη 256.800 άτομα είναι σκλάβοι.
• Η Ακτή Ελεφαντοστού αντιμετωπίζει σοβαρά ζητήματα παιδικής δουλείας.

Η υπόθεση της βιώσιμης ανάπτυξης,[16] ότι δηλαδή η αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος αντιστοιχεί σε αύξηση της ευημερίας, πάσχει τεκμηρίωσης. Όπως υποστηρίζει ο Joseph Stiglitz «το ΑΕΠ μπορεί να αυξάνεται ακόμη και όταν τα περισσότερα άτομα στην κοινωνία μπορούν να δουν τα εισοδήματά τους να παραμένουν στάσιμα ή να μειώνονται».^[17] Η απομυθοποίηση της ανάπτυξης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αλλαγή του παρόντος οικονομικού συστήματος.

Η πανδημία ως ευκαιρία

O Σερζ Λατούς έγραψε πριν την πανδημία:

«Μια μεγάλη κρίση η οποία θα δημιουργούσε ένα στιγμιαίο κενό στην εξουσία των υπερεθνικών εταιριών θα μπορούσε να αποτελέσει μια ευκαιρία για τις συμμαχίες που θα αναπτυχθούν μέσα στην ποικιλομορφία των αγώνων και για τις πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να προωθήσουν την εγκαθίδρυση ενός διαφορετικού κόσμου».[18]

Οι περισσότερες συναφείς με την παραπάνω απόψεις συνοψίζονται στα «3 Α»: Απομυθοποίηση – Αλλαγή - Αποανάπτυξη.

Η Ατζέντα 2030, υποστηρίζει στο σημείο 3 της εισαγωγικής διακήρυξης το δόγμα ότι η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη φέρνει ευημερία και διασφαλίζει τη διαρκή προστασία του πλανήτη και των φυσικών πόρων του. Κατά τον Β. Σακς όμως, «από το 1970 το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν δεν σχετίζεται με την ανάπτυξη της ποιότητας ζωής».[19] Επιπλέον, οι Wilkinson R. και Pickett K. αποδεικνύουν ότι «πάνω από ένα ορισμένο επίπεδο εθνικού εισοδήματος, δεν είναι η οικονομική ανάπτυξη, αλλά η ισότητα που βελτιώνει το δείκτη κοινωνικής ευημερίας».[20] Ο Joseph Stiglitz δηλώνει ότι, «ο τρόπος αξιολόγησης της οικονομικής απόδοσης και της κοινωνικής προόδου είναι θεμελιωδώς λανθασμένος» και πως «ήρθε η ώρα να αποσυρθούν μετρήσεις όπως το ΑΕΠ, δεδομένου ότι δεν μετρούν όλα όσα έχουν σημασία».

Παρ’ ότι τα στοιχεία της παγκόσμιας τράπεζας και της διεθνούς αμνηστίας τεκμηριώνουν τα παραπάνω, ο στόχος 8.1 της Ατζέντα 2030 προβλέπει τη «διατήρηση της κατά κεφαλήν οικονομικής ανάπτυξης σύμφωνα με τις εθνικές συνθήκες και, ιδίως, τουλάχιστον 7% του ΑΕΠ ετησίως στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες».

Γιατί επιμένει ο ΟΗΕ στη διαρκή ανάπτυξη;
Επιμένει διότι η οικονομική ανάπτυξη δημιουργεί κέρδος και το κέρδος δημιουργεί κεφάλαιο. Οι ιδιώτες χρησιμοποιούν το κεφάλαιο για επενδύσεις και πρόσληψη υπαλλήλων, ενώ τα κράτη το χρησιμοποιούν για δημόσιες δαπάνες (θέσεις εργασίας, συντάξεις, υγεία, εκπαίδευση, νόμος και τάξη, μεταφορές, πολιτισμός κ.λπ.).

Στο παρόν οικονομικό πλαίσιο η δημιουργία κεφαλαίου προϋποθέτει ότι η οικονομική δραστηριότητα διατηρεί σταθερό ρυθμό. Ο ρυθμός αυτός μετριέται σε Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ).

Έτσι, το αυξημένο ΑΕΠ διευρύνει τις ικανότητες των χωρών να «καταναλώσουν» κεφάλαια.[21] Για αυτό και όλες οι χώρες επιδιώκουν διαρκή ανάπτυξη, δηλαδή αειφόρο ανάπτυξη.

Το γεγονός ότι στις περισσότερες οικονομίες οι δείκτες ευημερίας όπως ο Γνήσιος Δείκτης Προόδου ή ο Δείκτης Οικονομικής Πρόνοιας, έχουν σταματήσει να αυξάνονται από τη δεκαετία του 1970, δεν τις απασχολεί τόσο.

Περισσότερο τις απασχολεί η δυνατότητα της κατανάλωσης.

Αποανάπτυξη

Αποανάπτυξη σημαίνει λιγότερη κατανάλωση. Λιγότερη κατανάλωση σημαίνει αλλαγή του παρόντος συστήματος οικονομικής διακυβέρνησης. Αλλαγή του συστήματος σημαίνει απόρριψη της βιώσιμης ανάπτυξης.

Δεν πρόκειται για ένα εύκολο εγχείρημα. Πρόκειται όμως για ένα απαραίτητο εγχείρημα. Η αλλαγή πρέπει να ξεκινήσει από πάνω, δηλαδή από τις αποφάσεις και τα ψηφίσματα των Διεθνών Οργανισμών και να προχωρήσει προς τα κάτω, δηλαδή το δευτερογενές δίκαιο των εθνικών κρατών. Εκτός και αν τα εθνικά κράτη επιλέξουν το σύντομο δρόμο του «-exit».

Η Covid-19 απέδειξε ότι οι πιθανότητες να αποβεί θανατηφόρα η ασθένεια σχετίζονται περισσότερο με την οικονομική κατάσταση των κρατών που νοσηλεύονται οι πάσχοντες από αυτήν, την ανταπόκριση του οικείου συστήματος υγείας και το ΑΕΠ του κράτους τους, και λιγότερο με την κατάσταση της υγείας τους.

Υπό αυτό το φως, δεν απειλεί η πανδημία τις ζωές μας, αλλά το οικονομικό μας σύστημα που παράγει την πανδημική κρίση.

Η Covid-19 απέδειξε επίσης ότι, ενώ η εμφάνιση και εξάπλωσή της είναι συγκυριακή, η πανδημική κρίση (που είναι κάτι διαφορετικό από την ασθένεια αυτή καθ’ εαυτή) δεν είναι συγκυριακή. Κρίση είναι μια ασταθής στιγμή σε ένα σύστημα, όπου απαιτούνται αποφασιστικά μέτρα για να το επαναφέρουμε. Πανδημική κρίση είναι η αδυναμία να προστατευθεί η ανθρώπινη ασφάλεια. Το σύστημα υγείας, δηλαδή ό,τι σχετίζεται με την ανίχνευση και αντιμετώπιση της πανδημίας ─τα τεστ, τα εμβόλια, η πρόσβαση στη δημόσια υγεία─, είναι σε κρίση. Όσα κράτη ακολούθησαν τα προτάγματα της παγκόσμιας διακυβέρνησης, αποδόμησαν τα μέτρα προστασίας της ανθρώπινης υγείας. Απορρύθμισαν την πρόληψη, το κράτος πρόνοιας, τους δημόσιους υγειονομικούς φορείς, την κρατική έρευνα και παραγωγή εμβολίων. Νομοθέτησαν την εκχώρηση εξουσίας, την αποκρατικοποίηση των δημόσιων υποδομών και την αποχώρηση του κράτους από τη λήψη αποφάσεων. Νομοθέτησαν ένα κενό προστασίας για την ανθρώπινη ασφάλεια. Υπό αυτό το φως, η πανδημική κρίση δεν είναι συγκυριακή, αλλά έχει ακούσια νομοθετηθεί.

Τι μπορούμε λοιπόν να διδαχθούμε από την πανδημία;

Για πολλά χρόνια η διεθνής διακυβέρνηση προσπαθεί να συνδυάσει ετερόκλητα και ανταγωνιστικά ρυθμιστικά αντικείμενα:

• ευημερία και οικονομική ανάπτυξη,
• ανθρώπινη ασφάλεια και ελεύθερο εμπόριο,
• περιβαλλοντική προστασία και αύξηση των βιομηχανικών δεικτών,
• εθνική κυριαρχία και παγκόσμια ηγεσία των αναπτυγμένων κρατών,
• σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εκχώρηση των ρυθμιστικών αρμοδιοτήτων σε εξωκοινοβουλευτικούς φορείς,
• παγκόσμια διακυβέρνηση και συμμετοχική ανάληψη των ευθυνών.

Ο συνδυασμός τους είναι αδύνατος∙ μια σισύφεια προσπάθεια. Αυτό το γνωρίζουν οι φορείς της διεθνούς διακυβέρνησης. Δεν πρόκειται περί πλάνης. Απλώς, η επιδίωξη της ισορροπίας είναι ιστορικά η επιλογή για την οποία σπάνια η εξουσία κατηγορήθηκε. Η παγκόσμια διακυβέρνηση γνωρίζει για το ετερόκλητο και την ανταγωνιστικότητα των ρυθμιστικών αντικειμένων. Επιδιώκει όμως να εξασφαλίσει τη συναίνεση της βιομηχανίας και των πολιτών. Επενδύει περισσότερα στις δημόσιες σχέσεις για να πείσει ότι δεν υπάρχει εναλλακτική πολιτική, παρά για να εφαρμόσει μια εναλλακτική πολιτική. Αφήνει το κέρδος για τις πολυεθνικές και τον δαρβινισμό για τους υπόλοιπους.

Αυτονόητη εναλλακτική για τον γράφοντα είναι τα τρία Α της απομυθοποίησης, της αλλαγής και της αποανάπτυξης. Η οριοθέτηση του ελεύθερου εμπορίου. Ο τερματισμός της επιδίωξης για αύξηση του ΑΕΠ. Η απροϋπόθετη προστασία της ανθρώπινης ζωής και των συστημάτων που την υποστηρίζουν. Η συνεπαγόμενη μείωση της βιομηχανικής εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων.

Τι είναι βέβαια αυτονόητο σε μια εποχή που η βελγική αστυνομία εισβάλλει στις αποθήκες της Astra Zeneca «για να δει αν μας λένε αλήθεια ότι δεν μπορούν να δώσουν όσα μας υποσχέθηκαν λόγω προβλήματος στη γραμμή παραγωγής»;

Η ασθένεια των πλουσίων δεν είναι ακούσιο αποτέλεσμα μιας ιδεολογικής σύγκρουσης, αλλά νομοθετικό παράγωγο μιας συναινετικής διαδικασίας. Η Covid-19 είναι το τεκμήριο πως το μήνυμα της βιώσιμης ανάπτυξης είναι παραπειστικό και πως η μεγέθυνση απειλεί ευθέως την ανθρώπινη ζωή.

---

[1] Όπως σημειώνεται στο ψήφισμα 66/290 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών από το 2012, «η ανθρώπινη ασφάλεια είναι μια προσέγγιση που βοηθά τα κράτη μέλη στον εντοπισμό και την αντιμετώπιση διαδεδομένων και οριζόντιων προκλήσεων για την επιβίωση, τη διαβίωση και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων τους».

[2] Anthony B. Atkinson, Ανισότητα: Τι μπορούμε να κάνουμε, κεφ. «Η επιχειρηματολογία υπέρ της αναπτυξιακής βοήθειας», μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, επιμ. Γεωργία Καπλάνογλου, Αθήνα: Πατάκης, 2017, σ. 342: «Η Δύση επιδιώκει να περιορίσει την πολιτική αστάθεια σε τρίτες χώρες, προκειμένου να αυξήσει την πολιτική σταθερότητα και την ασφάλεια στα εδάφη της. Η αναπτυξιακή βοήθεια έχει ευεργετικές συνέπειες, όπως η άμβλυνση των πιέσεων για μετανάστευση προς τις χώρες του ΟΟΣΑ, η αύξηση της πολιτικής σταθερότητας, ή η μείωση του κινδύνου τρομοκρατικών επιθέσεων».

[3] Στις αρχές του 2021 το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ δημοσίευσε μια έκθεση με τις ενδείξεις «ακραία καιρικά φαινόμενα», «αποτυχία δράσης για το κλίμα» και «ανθρώπινη περιβαλλοντική ζημία» μεταξύ των τριών πρώτων μεγαλύτερων απειλών στον κόσμο.

[4] Η ελλιπής σύνδεση της αειφόρου ανάπτυξης με τη διεθνή διακυβέρνηση δικαιολογείται α) από το περιεχόμενο του άρθρο 24 του Ελληνικού Συντάγματος, το οποίο περιγράφει τη βιώσιμη ανάπτυξη ως αρχή και β) από τον περιορισμένο δημόσιο λόγο γύρω από αυτήν. Βλ. σχετ. Το συστημικό και ουσιαστικό σφάλμα του άρθρου 24 Σ στο περιοδικό Αρμενόπουλος, 1/2017, σ. 1669.

[5] I. Καράκωστας, Περιβάλλον και Δίκαιο. Δίκαιο διαχείρισης και προστασίας των περιβαλλοντικών αγαθών, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σ. 31.

[6] Στόχος 17.10 της Ατζέντα 2030.

[7]Rob van Gestel, «Self-regulation and environmental Law», Electronic Journal of Comparative Law (9.1), Ιανουάριος 2005, σ.1 του άρθρου.

[8]Επικοινωνία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με το 6ο Πρόγραμμα Δράσης, Environment 2010 “Our future, Our choice”, COM (2001), 31 τελικό.

[9]Επίσημη εφημερίδα της ΕΕ, «Interinstitutional Agreement on better law-making», OJ 2003, C 321/01, σ. 3, σημ. 16.

[10] Άρθρο 34 της ΣυνθΛΕΕ.

[11] Άρθρο 12 της Ατζέντα 21, παρ. 2.

[12] Το ελεύθερο εμπόριο βάσει των κανόνων του ΠΟΕ κατοχυρώνεται στο στόχο 17.10 της Ατζέντα 2030 και έχει αποκτήσει από το 2015 νομική φύση κατόπιν της κύρωσής της στα εθνικά κοινοβούλια των μελών του ΟΗΕ. Το ελεύθερο εμπόριο περιγράφεται και κατοχυρώνεται σε όλα τα παλαιότερα ψηφίσματα του ΟΗΕ (1992, 2000, 2012 και 2015).

[13] Το καινοφανές δικαίωμα στην ανάπτυξη δημιουργήθηκε και κυρώθηκε με το ψήφισμα 41/128 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών της 4ης Δεκεμβρίου 1986.

[14] Το πλαίσιο της συρρύθμισης κατοχυρώθηκε νομοθετικά στην ΕΕ. Βλ. Κοινοποίηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς το Συμβούλιο στις 24.1.2001, 2001/0029, 31 final, Point 8.1., Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στις 31.12.2003, σημείο 16 και 18 του εγγράφου «Interinstitutional agreement on better law-making», Official Journal C 321, P. 0001 - 0005.

[15] Σύμφωνα με την Αρχή 9 της Ατζέντας 21, «μόνο μια προσέγγιση που βασίζεται στην αγορά, μπορεί να προσφέρει την ευελιξία των οικονομικών παραγόντων στην επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων. Και τo μέσο για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων είναι η καινοτομία».

[16] Βλ. στόχο 8.1. της Ατζέντα 21.

[17] For good measure: An agenda for moving beyond GDP, επιμ. Joseph E. Stiglitz, Jean Paul Fitussi και Martine Durand, Νέα Υόρκη/Λονδίνο: The new press, σ. 9.

[18] Σερζ Λατούς, Προς μία κοινωνία της λιτής αφθονίας, Αθήνα: Εκδόσεις των συναδέλφων, 2η έκδ. 2019, σ. 189.

[19] Wolfgang Sachs, «The need for the home perspective» στο συλλογικό έργο The post development reader, επιμ. Majid Rahnema και Vicotria Bawtree, Λονδίνο/Νιού Τζέρσεϊ: Zed Books, 1997, σ. 298.

[20] Wilkinson Richard και Pickett Kate, The Spirit Level: Why Greater Equality Makes Societies Stronger. Νέα Υόρκη/Βερολίνο/Λονδίνο: Bloomsbury Press, 2009, σ. 30.

[21] Πρβλ. Michael Redclift, Sustainable Development, Exploring the contradictions, Λονδίνο: Routledge, 1987, σ. 15.