Κέρκυρα: Το νησί της μουσικής

Μπαίνοντας κανείς στο ιστορικό κτίριο της οδού Νικηφόρου Θεοτόκη 10 δεν φαντάζεται τι πρόκειται να συναντήσει. Πέραν των αιθουσών διδασκαλίας, εκδηλώσεων και γραφείων της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας που στεγάζονται στον δεύτερο όροφο του κτιρίου, ο πρώτος κρύβει ένα ιδιαίτερο και σπάνιο μουσείο. Ένα μουσείο κόσμημα και πολύτιμο κομμάτι της ιστορίας της Κέρκυρας, της Ελλάδας αλλά και της ιστορίας της μουσικής.

 

Το όνομα του μουσείου -«Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος»- συνιστά φόρο τιμής στο σπουδαίο μουσικό καινοτόμο και διδάσκαλο. Στο ευρύ κοινό είναι γνωστός ως ο συνθέτης του εθνικού ύμνου.

Στην πραγματικότητα του οφείλουμε πολλά περισσότερα. Το ευρύ του πνεύμα και ταλέντο, η αγάπη του για τη μουσική, αλλά και το πάθος του για τη διδασκαλία αποτέλεσε έναυσμα για τη δημιουργία της πρώτης φιλαρμονικής αλλά και του πρώτου μουσικού σχολείου ευρωπαϊκών προδιαγραφών στον ελλαδικό χώρο, στην υπό Βρετανική κατοχή Κέρκυρα.

Η αγάπη των Κερκυραίων για τη μουσική είχε αρχίσει να ανθεί ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα. Οι ιταλικές μουσικές επιρροές μέσω της όπερας καθόρισαν την μετέπειτα πορεία του νησιού στα μουσικά πράγματα.Το Θέατρο di San Giacomo di Corfù ήταν η στέγη της μουσικής αυτής δημιουργίας μέχρι το 1902.

 

Αφορμή για την ίδρυση Φιλαρμονικής Εταιρίας υπήρξε, πέραν της ίδρυσης αρκετών πνευματικών ιδρυμάτων εκείνη την εποχή όπως η Ιόνιος Ακαδημία, η εντολή της βασίλισσας Βικτωρίας για την απαγόρευση συμμετοχής της μπάντας του ναυτικού σε μη προτεσταντικές θρησκευτικές εκδηλώσεις σε όλη την επικράτεια της βρετανικής αυτοκρατορίας καταργώντας, με αυτόν τον τρόπο, την κερκυραϊκή παράδοση σύμφωνα με την οποία είχε καθιερωθεί από τα ενετικά χρόνια να λιτανεύεται ο άγιος μετά μουσικής.

Πίσω από την ιδρυτική, λοιπόν, πράξη της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας (12 Σεπτεμβρίου 1840) βρίσκονταν επιφανείς Κερκυραίοι με πρωτοστάτη τον Μάντζαρο ο οποίος ήδη δύο δεκαετίες προετοίμαζε την ενέργεια αυτή και λίγο αργότερα διορίστηκε διοικητής αυτής.

Στον εσωτερικό κανονισμό ο πλήρης αυτός μουσικό-εκπαιδευτικός οργανισμός χωρίζεται σε τρία μέρη: α) την εκμάθηση οργάνων (έγχορδα και πνευστάόργανα, πιάνο, φωνητική μουσική), β) τα ανώτερα θεωρητικά και γ) τη μουσική σύνθεση. Η πράξη αυτή είναι από μόνη της επαναστατική, μιας και όλα τα παραπάνω προσφέρονταν στους μαθητές της Φιλαρμονικής εντελώς δωρεάν από πλήρως καταρτισμένους δασκάλους. Υπήρχε ακόμη και ταμείο συντάξεων μουσικών το οποίο συντηρήθηκε με τη βοήθεια επιφανών Κερκυραίων, συνεταίρων και συνεισφορεών του ιδρύματος*. Ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας του ιδρύματος, παράλληλα με το επίπεδο της εκπαίδευσης, άλλαξαν τα δεδομένα της μουσικής παιδείας σε τοπικό επίπεδο.

Η οργάνωση έμοιαζε με αυτή των σημερινών σχολείων. Διατηρείται έως σήμερα το μαθητολόγιο της εποχής εκείνης:

Τα πνευστά και τα κρουστά ήταν περισσότερο διαδεδομένα στην Κέρκυρα, αντίθετα τα έγχορδα και το πιάνο πολύ λιγότερο. Γι' αυτόν τον λόγo καλούνταν καθηγητές πιάνου και εγχόρδων από άλλες χώρες και συχνά απαιτείτο από τους μαθητές να πληρώσουν ένα μικρό ποσό για κάποιο διάστημα ως δίδακτρα. Δεν πλήρωναν όμως οι μουσικοί της μπάντας, οι άποροι, οι πολύτεκνοι και οι άριστοι.

Το πιο ενεργό κομμάτι της σχολής ήταν η μπάντα παρέλασης (marching band), μιας και είχε επαφή με τον κόσμο και συμμετείχε στις θρησκευτικές τελετές. Eπιπλέον, διασκεύαζε έργα που ανέβαιναν στο θέατρο και καθώς, λόγω των κοινωνικών ανισοτήτων, ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού δεν μπορούσε να έχει πρόσβαση στις παραστάσεις αυτές, η συμβολή της ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Πρώτον, διότι με αυτόν τον τρόπο τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα άρχισαν να γίνονται συμμέτοχοι της μουσικής παράδοσης του νησιού και δεύτερον, διότι με αυτόν τον τρόπο σώθηκαν πολλά έργα σπουδαίων δημιουργών (έστω και διασκευασμένα) των οποίων οι παρτιτούρες δεν σώζονται μέχρι σήμερα. Κάπως έτσι ταυτίστηκε η φιλαρμονική με τις μπάντες.

Στις 11 Αυγούστου το 1841 η μπάντα κάνει την εμφάνισή της αλλά πίσω από τα παράθυρα ενός κτηρίου της σημερινής οδού Θεοτόκη λόγω απουσίας επίσημης στολής. Για να μπορέσουν λοιπόν να εμφανίζονται ως σώμα σε παράταξη και να συμμετέχουν σε επίσημες εκδηλώσεις, ανατίθεται σε έναν σχεδιαστή ρούχων η δημιουργία της στολής της φιλαρμονικής. Το πρώτο σχέδιο δεν εγκρίθηκε από την Ιόνιο Γερουσία ως πράξη επαναστατική, μιας και τα χρώματά της, λευκό και γαλάζιο (χρώματα ελληνικής σημαίας), υπονοούσαν τη στήριξη της ένωσης με την Ελλάδα. Για αυτόν τον λόγω τα χρώματα άλλαξαν σε κόκκινο και σκούρομπλε, δηλαδή τα χρώματα της σημαίας του Ιονικού Κράτους. (Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων / Stati Uniti delle Isole Ionie).

Στο μουσείο εκτίθενται σπάνια μουσικά όργανα και πρωτότυπες παρτιτούρες. Σώζεται η πρωτότυπη παρτιτούρα του έργου «Κέρκυρα» του Αλέξανδρου Μποτετζάγια: ένα πολύ σημαντικό και ιστορικό έργο και αυτό, καθώς το πρωτοκύριακο του 1941 μετά την λιτανεία του Αγίου Σπυρίδονα τα παιδιά του 2ου Γυμνασίου το τραγούδησαν και αυτή θεωρείται η πρώτη καταγεγραμμένη πράξη αντίστασης στον ελλαδικό χώρο. Η Ιταλική αστυνομία κυνήγησε ανεπιτυχώς τα παιδιά, αλλά έπιασε τον καθηγητή τους ο οποίος εκδιώχθηκε μετά από λίγο από το νησί. Το έθιμο αυτό αναβιώνει κάθε χρόνο μετά την λιτανεία του Αγίου.

Οι μεγάλοι μουσικοί

Στο μουσείο εκτίθενται προσωπικά αντικείμενα, παρτιτούρες και όργανα μεγάλων μουσικών που σχετίζονταν με τη φιλαρμονική και τα Επτάνησα.

Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος φυσικά τιμάται ιδιαίτερως από το μουσείο. Εκτός από ιδρυτικό μέλος, ήταν και δάσκαλος που δεν δέχθηκε ποτέ αμοιβή για τις υπηρεσίες του μέχρι τον θάνατό του. Εγχειρίδια και παρτιτούρες του εκτίθενται στο μουσείο.

Ως πατέρας της επτανησιακής σχολής είναι ένα πολύ σημαντικό πρόσωπο για την ιστορία της ελληνικής μουσικής. Διατηρώντας τις δυτικές φόρμες εισάγει “ανατολικά”μουσικά στοιχεία, χαρακτηριστικό παράδειγμα το συμφωνικό έργο “Di Genere Orientale”. Υπέφερε από τενοντίτιδα και αυχενικό σύνδρομο, πράγμα που τον δυσκόλεψε αρκετά με το πέρασμα του χρόνου. Έφτασε σε σημείο να γράψει και φούγκα, το ανώτερο είδος μουσικής σύνθεσης το οποίο αφιέρωσε στο δάσκαλό του Niccolò Zingarelli στο ωδείο της Νεάπολης. Έμεινε γνωστός για τη σύνθεση του Εθνικού ύμνου και δικαίως θεωρείται εθνικός μας συνθέτης.

Ο γεννημένος στην Κέρκυρα, αλλά αυστριακής και μικρασιατικής καταγωγής Σπύρος Σαμάρας είναι επίσης ένα από τα τιμώμενα πρόσωπα του μουσείου. Πρώτος του δάσκαλος στη μουσική υπήρξε ο Σπυρίδων Ξύνδας, ένας από τους δημιουργούς της Επτανησιακής Σχολής. Είναι ο πρώτος που έγραψε όπερα σε ελληνικό λιμπρέτο, τον «Υποψήφιο». Έχει γίνει ίσως αδίκως ευρέως γνωστός για τη σύνθεση του Ολυμπιακού Ύμνου, παρόλο που το έργο του είναι πολύ σημαντικό και πολυδιάστατο.

Υπήρξε «σταρ» της εποχής που απασχόλησε την κοινή γνώμη, όχι μόνο για το τεράστιο του ταλέντο αλλά και για την ωραία του εμφάνιση και τις γαργαλιστικές ιστορίες γύρω από το όνομά του. Χαρακτηριστική είναι η αποθέωσή του από τους Κερκυραίους μετά την πρεμιέρα του Flora Mirabilis που παρουσιάστηκε στο θέατρο San Giacomo. Οι γυναίκες της πόλης τον έραναν με ζαχαρωτά και φορούσαν πουκάμισα και φουλάρια αφιερωμένα σε αυτόν. Δυστυχώς μεγάλο κομμάτι των έργων του κάηκε αφήνοντας ένα μεγάλο κενό στην ελληνική κλασσική μουσική του 19ου και 20ου αιώνα.

 

 

 

Το μουσείο τιμά και αρκετούς άλλους μουσουργούς και συνθέτες. Η φιλαρμονική δεν είναι ενεργή μόνο το Πάσχα κατά το οποίο κορυφώνεται η δράση της και συμμετέχει καθημερινά και αδιάκοπα στο θρησκευτικό τελετουργικό. Παίζει όλο τον χρόνο κατά τη διάρκεια μεγάλων θρησκευτικών τελετών, αλλά και ανεξάρτητα από αυτές.

Πέραν της μπάντας παρέλασης υπάρχει και η συμφωνική ορχήστρα που ανεβάζει έργα στο θέατρο, υπαίθρια αλλά και σε διάφορα δημόσια κτήρια και ναούς, συχνά με τη συνοδεία καταξιωμένων ερμηνευτών και χορωδιών.

Διατηρεί Σχολές Οργάνων, Τμήμα Νεανικής Μπάντας (Μπαντίνα), Τμήμα Ορχήστρας Πνευστών, Κουαρτέτο Χάλκινων Πνευστών, Τμήμα Μουσικής Δωματίου, Τμήμα Ορχήστρας Τζαζ, Τμήμα Φωνητικής και Τμήμα Επιδείξεων. Μετέχουν περίπου 350 άτομα, ενώ στο Τμήμα Επιδείξεων περίπου 150.

Η Φιλαρμονική της Πόλης ή Παλαιά ή Κόκκινη, όπως συνηθίζουν να την αποκαλούν οι κάτοικοι, αλλά και όλες οι άλλες που ιδρύθηκαν σταδιακά μέχρι σήμερα (που είναι εξίσου πολύ υψηλού επιπέδου και διατηρούν περίπου την ίδια δομή) αποτελούν μοναδικό παράδειγμα παγκοσμίως. Παράδειγμα προς μίμηση αλλά και παράδειγμα πάθους και βαθιάς αγάπης για τη μουσική. Είναι πράγματι εντυπωσιακό πως σε ένα νησί περίπου 100.000 κατοίκων υπάρχουν 19 Φιλαρμονικές. Σε αυτές υπάρχουν πολλοί νέοι αλλά και πολλές γυναίκες. Η εκπαίδευση που δέχονται είναι πραγματικά πολύ υψηλού επιπέδου και από τις μουσικές αυτές σχολές αποφοιτούν καταρτισμένοι μουσικοί αλλά κυρίως μουσικοί με μοναδική μουσική κουλτούρα.

Το adagio του Albinoni παίζεται κάθε Μ.Παρασκευή κατά την διάρκεια του επιταφίου της Μητρόπολης και αποτελεί παραδοσιακά αποκορύφωμα της δράσης της μπάντας.

Η Κέρκυρα είναι πραγματικά το νησί της Μουσικής!

Οι Φιλαρμονικές της Κέρκυρας

Φιλαρμονική Εταιρία Κέρκυρας (Παλαιά)

Φιλαρμονική Εταιρία « Μάντζαρος»

Φιλαρμονική Ένωση «Καποδίστριας»

Φιλαρμονική Ένωση Γαστουρίου «Ομόνοια»

Φιλαρμονική Σιναράδων

Φιλαρμονική Λιαπάδων

Φιλαρμονική Σύλλογος Σκριπερού

Δημοτική Φιλαρμονική Θιναλίων

Φιλαρμονική Ένωση Κοντοκαλίου

Φιλαρμονική Κορακιάνας «Σπύρος Σαμάρας»

Φιλαρμονική Κάτω Κορακιάνας «Γεράσιμος Μαρκοράς»

Φιλαρμονική Εταιρία Αγ.Ματθαίου «Λορέντζος Μαβίλης»

Φιλαρμονική Εταιρία Λευκίμμης

Μουσική Καλλιτεχνική Ένωση Λευκιμμαίων

Φιλαρμονική Καρουσάδων Δήμου Εσπερίων

Φιλαρμονική Ένωση Κυνοπιαστών

Φιλαρμονική Αυλιωτών

Φιλαρμονική Ένωση Λακώνων

Φιλαρμονική Παξών «Ποσειδών»

Όλη η έρευνα γύρω από το μουσείο αποδίδεται στον Κώστα Καρδάμη, έφορο του μουσείου.

Ευχαριστούμε πολύ το μουσείο για τη φιλοξενία και την Μαρία Σουρβίνου για την ξενάγηση.

*το νησί κρατούσε λόγω του δυτικότροπης κοινωνικής διαστρωμάτωσης, έντονα φεουδαλικά χαρακτηριστικά.

Ο Θάνος Αγγέλης είναι σκηνοθέτης - παραγωγός και διευθυντής του διαδικτυακού περιοδικού τέχνης absurdum.gr.

---

 

Πηγές & φωτογραφικό υλικό:

[1] http://librodoro.gr

[2] http://www.fek.gr/