Μέσα στη ρουτίνα της καθημερινότητας, όταν κανείς ακροβατεί ανάμεσα στην πλήξη και το αέναο κυνήγι της εργασίας, αναζητά ενέσεις αισιοδοξίας μέσα από τα βιβλία. Βιβλία αισιόδοξα ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς το μέγεθος. Ένα από αυτά είναι και το βιβλίο της γαλλίδας ανθρωπολόγου Françoise Héritier Το αλάτι της ζωής που βραβεύτηκε ως το πιο αισιόδοξο για το 2012.
Στο βιβλίο της η Héritier μας παρουσιάζει απλά γεγονότα της καθημερινότητας που ενωμένα μαζί μπορούν να δώσουν μια θετική ματιά στη ζωή και τον τρόπο που θέλουμε να τη βιώσουμε. Αποτελεί στην ουσία ένα έναυσμα για αυτοπαρατήρηση και ενδοσκόπηση. Οι αναμνήσεις της παιδικής και νεότερης ηλικίας περιγράφονται με πάθος, καθώς επίσης και οι σχέσεις με τους σημαντικούς άλλους όπως η οικογένεια και οι φίλοι. “Να νιώθεις ταραχή αποκαλώντας για πρώτη φορά κάποιον που σέβεσαι με το μικρό του όνομα…” Από αυτή την απαρίθμηση δεν λείπει η παρουσία της συγγραφέως σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα όπως οι πόλεμοι και σημαντικές ιστορικές συναντήσεις. “Να έχεις ευχηθεί να πεθάνεις επιτόπου την ημέρα που ο Κλωντ Λέβυ- Στρως σε ρώτησε εξαπίνης αν είχες κάτι να πεις, μετά από μια παντελώς ακατανόητη παράδοση του”. Αυτό όμως που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι οι εικόνες που συντίθενται από απλές αισθητικές λειτουργίες, όπως η γεύση, η όσφρηση, η ανάσασή αφή. “ Να βγάζεις ένα πετραδάκι από το παπούτσι σου, να ξαναβρίσκεις τη γεύση παλιών συνταγών, να θυμάσαι πότε πότε να παίρνεις μια βαθιά ανάσα..” Όλα αυτά συγκροτούν ένα ετερόκλητο ψηφιδωτό μιας ζωής βιωμένης στο έπακρο.
Για την ίδια τη συγγραφέα αιτία της παγίδας της μη απόλαυσης της ζωής είναι η αδυναμία προσδιορισμού του βαθύτερου εαυτού. Ένας εαυτός όμως ο οποίος δεν συγκροτείται μόνο από τις μνήμες, τις επιθυμίες και τις πράξεις αλλά και από τον τρόπο που προσλαμβάνουμε μια πληροφορία, τη δυνατότητα ενσυναίσθησης και οργάνωσης της πληροφορίας που προσλαμβάνουμε. Ο εαυτός μας θα ήταν πολύ διαφορετικός αν δεν είχαμε την ικανότητα να συναισθανόμαστε και να προσλαμβάνουμε με το σώμα μας και τις αισθήσεις μας τις όποιες εμπειρίες. Στόχος του βιβλίου είναι όχι μόνο η επανανακάλυψη της παιδικότητας μας αλλά και η αναλυτική περιγραφή του θυμικού που μας διέπλασε και μας διαπλάθει.
Επικεντρώνοντας σε αυτή την παιδικότητα την ολοένα και πιο επιτακτικά απαιτητική για τους ενήλικες ας ορίσουμε τι είναι αυτό που καθιστά το παιδί ζητούμενο και σε προνομιακή θέση σε σχέση με τον ενήλικα. Μα φυσικά αυτή του η δυνατότητα να προσλαμβάνει από την αρχή μια πραγματικότητα. Οι αισθήσεις του διαθέτουν αυτόν τον άφθαρτο χαρακτήρα και όλα έχουν έναν ορισμό νέο και μοναδικό. Έναν ορισμό καθημερινά ανανεωμένο μέσα από τις συγκέντρωση και άλλων εμπειριών.
«Όταν το παιδί ήταν παιδί δεν ήξερε ότι ήταν παιδί,
Όλα ήταν γεμάτα ζωή και η ζωή ήταν μία...»
Προς αναζήτηση της χαμένης παιδικότητας πώς να μην ανατρέξει κανείς σε αυτούς τους στίχους του Peter Handke που χάρισαν μια υπέροχη ποιητική αφήγηση στην ταινία του Wim Wenders Wings of desire. Στις πρώτες κιόλας σκηνές το χέρι του ποιητή γράφει και μια σειρά από ασπρόμαυρες εικόνες συνθέτουν ένα αλληγορικό παραμύθι για τη ζωή.
Ήρωες της ταινίας δύο άγγελοι που περιφέρονται στους δρόμους και στον ουρανό του χωρισμένου από το τείχος Βερολίνου. Πλησιάζουν τους ανθρώπους και έχουν την ικανότητα να ακούν τις σκέψεις τους. Ωστόσο οι ίδιοι δεν είναι ποτέ ορατοί παρά μόνο από τα παιδιά. Ο πνευματικός κόσμος των αγγέλων τους εξασφαλίζει τη δυναμική μιας συνολικής εποπτείας. Έχουν γνώση της απαρχής του κόσμου με μια αιώνια δέσμευση να βρίσκονται στο πλευρό των ανθρώπων προσφέροντας τους έναν ώμο και ένα χάδι, μόνο όμως κατ’ επίφαση, χωρίς να επηρεάζουν τις αποφάσεις τους ή να προσφέρουν λύση στα προβλήματα τους. Αυτή η μεταφορική και κυριολεκτική στο πλαίσιο της ταινίας ελαφρότητα δεν είναι όμως ένα εύκολο φορτίο ακόμη και για έναν άγγελο, τον έναν από τους δύο, ο οποίος επιζητά να νιώσει μέσα του το βάρος. Το βάρος της θνητής φύσης του ανθρώπου και όλα αυτά για χάρη του έρωτά του για μια νεαρή ακροβάτισσα.
Βλέπουμε λοιπόν πως ο άγγελος απαρνιέται όλα τα προνόμια του ρόλου του με πρώτο την αθανασία και δέχεται τη θνητή ανθρώπινη φύση που συνεπάγεται την αρρώστια, τον πόνο και φυσικά τον θάνατο. Ως αντιστάθμισμα κερδίζει αυτή τη δυνατότητα να αισθάνεται, να αγγίζει και να ερωτευτεί. Είναι συγκλονιστικός ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει την επιθυμία του για απλά πράγματα. “Να έχω πυρετό ή δάχτυλα μαυρισμένα από την εφημερίδα, να ενθουσιαστώ όχι μόνο από πνευματικά επιτεύγματα αλλά και από ένα γεύμα”
Για μια ακόμη φορά η κυριαρχία των αισθήσεων ορίζεται ως κινητήρια δύναμη αυτοβελτίωσης και ουσίας της ύπαρξης. Γεύση, όσφρηση, αφή παρουσιάζονται και εδώ ως φορείς της γνώσης και γενεσιουργοί παράγοντες αναμνήσεων. Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, η καθολικότητα των αισθήσεων ανιχνεύεται και μέσα από την πολυπολιτισμικότητα των ηρώων που καλύπτουν ολόκληρο το ηλικιακό φάσμα. Άραβες, Γερμανοί, Γάλλοι μαζί με γέρους, μεσήλικες, παιδιά, όλοι προικισμένοι με αυτό το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, τη δύναμη των αισθήσεων. Ειδικότερα τα παιδιά διαθέτουν μια επιπλέον δυνατότητα, αυτή της θέασης των αγγέλων, που πιθανώς εκκινά από το μηδενικό σημείο παρατήρησης που τους εξασφαλίζει η παιδικότητα τους. “Όταν το παιδί ήταν παιδί δεν είχε γνώμη για τίποτα , δεν είχε συνήθειες, καθόταν οκλαδόν, έτρεχε, είχε τσουλούφι στα μαλλιά και δεν πόζαρε όταν το φωτογράφιζαν”.
Θεμέλιος λίθος την ανθρώπινης φύσης λοιπόν η περιέργεια. Μια περιέργεια βασισμένη στης δυνατότητα συλλογής πληροφοριών μέσω των αισθήσεων αλλά και επεξεργασίας τους πάλι μέσω αυτών. Η Héritier τολμάει να ορίσει μια αισθαντική μνήμη του σώματος που γεννιέται τη στιγμή της συγκινησιακής ανάκλησης μιας ανάμνησης που δεν υπάρχει πια. Συνδιαλέγεται στο σημείο αυτό με τον Προυστ, ο οποίος στο βιβλίο του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο περιγράφει πως η γεύση ενός κομματιού κέικ μαντλέν μαζί με λίγο τσάι είχε τέτοια ισχυρή επίδραση μέσα του, που τον έκανε να επιστρέψει στα χρόνια της παιδικής του ηλικίας και να θυμηθεί τα καλοκαίρια που περνούσε στο σπίτι της θείας του. Ίσως όμως όλα συμπυκνώθηκαν σε αυτή την αίσθηση καθώς εκείνη ήταν η πιο πρόσφορη τη δεδομένη στιγμή για τον μικρό Προυστ. Πόσοι από μας ως παιδιά δεν έχουμε μνήμες γεγονότων που ανακαλούνται αυτόματα με την εκτέλεση αισθητικών λειτουργιών παρόμοιων με εκείνες που τις γέννησαν; Μήπως ως παιδιά οι αισθητικές λειτουργίες είχαν μια κάποια προτεραιότητα έναντι των πράξεων ή των συλλογισμών σε σχέση με αυτές;
Η θνητή ανθρώπινη φύση με την πεπερασμένη της ταυτότητα δεν είναι μόνο πηγή δυστυχίας, μπορεί να είναι και μια μοναδική ευκαιρία για απενοχοποιημένη απόλαυση μέσω των αισθήσεων καθώς και μια διαρκώς ανανεωμένη επιθυμία για συγκέντρωση όλων και περισσότερων εμπειριών. Στην περίπτωση του αγγέλου κινητήρια δύναμη για τη ζωή είναι ο έρωτας. “Ο θαυμασμός για την εικόνα των δυο μας με έκανε άνθρωπο”. Δεν είναι όμως μόνο ο έρωτας που μπορεί να μας ενώσει με το βαθύτερο κομμάτι του εαυτού μας και να επανανοηματοδοτήσει τη ζωή. Υπάρχει και το αλάτι.
Βιβλιογραφία
Héritier, F. (2012) Το αλάτι της ζωής. Για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Κέλευθος
*Εικόνα εξωφύλλου: Στιγμιότυπο από την ταινία "Τα φτερά του έρωτα" του Wim Wenders.
