Και πώς να παρουσιάσεις ένα βιβλίο; Αυτό το ερώτημα κατακλύζει το κεφάλι μου από όταν μου προτάθηκε να παρουσιάσω τον τόμο Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη και η σημασία της για μας σήμερα, που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2018 από τις εκδόσεις Ευρασία.
Πώς να κινηθείς; Να αναφερθείς στη σκέψη του Καστοριάδη κάνοντας μια σύνοψη; Από τη μία, ασπάζομαι τα λεγόμενα ενός καθηγητή και φίλου μου, ο οποίος λέει: «ποιος είμαι εγώ να κάνω μια εισαγωγή στη σκέψη ενός από τους “μεγάλους”;». Πραγματικά, στην περίπτωση του Καστοριάδη, περί ενός «μεγάλου» πρόκειται. Από την άλλη, γιατί να προβώ σε κάτι τέτοιο ενώ ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης έχει το ίδιο το βιβλίο για να εισαχθεί στη σκέψη του Καστοριάδη ή για να εμβαθύνει τις υπάρχουσες γνώσεις του; Όπως αναφέρεται και στον πρόλογο του βιβλίου, «ο αρχάριος αναγνώστης μπορεί να πάρει μια ιδέα για το έργο του φιλοσόφου […] ο “ειδικός” μελετητής του θα ανακαλύψει νέες προσεγγίσεις». Έτσι, οι σκέψεις μου περί του τρόπου πραγματοποίησης της πρώτης μου βιβλιοπαρουσίασης με οδηγούσαν σε ολοένα και πιο στενά περιθώρια. Προσπάθησα να αποφύγω ακόμη και την παγίδα της αναφοράς στις προσωπικές μου σχέσεις με συγγραφείς και συντελεστές του τόμου. Έτσι, κατέληξα να αρκεστώ στην υπογράμμιση κάποιων στοιχείων που διέπουν το βιβλίο σε σχέση με το έργο του Καστοριάδη, στοιχεία τα οποία θεωρώ ότι αναδεικνύουν το τελευταίο ως προς τη σπουδαιότητά του για εμάς σήμερα: με άλλα λόγια, να αναδείξω τον βασικό στόχο του προς παρουσίαση τόμου.
Το συγκεκριμένο βιβλίο αντανακλά δύο από τα σπουδαιότερα στοιχεία της σκέψης του Καστοριάδη. Από τη μία, τα κεφάλαια ανταποκρίνονται στη θεωρητική φυσιογνωμία του Καστοριάδη: ακουμπούν όλο το εύρος των ζητημάτων με τα οποία ο ίδιος καταπιάστηκε, εύρος το οποίο μπορεί να αντιληφθεί κανείς όταν ακούσει τον χαρακτηρισμό του στοχαστή ως «σύγχρονου Homo Universalis». Οι πυλώνες της σκέψης του Καστοριάδη, όπως εμφανίζονται στα κεφάλαια του βιβλίου, είναι οι εξής: «Ψυχή»: αναδεικνύεται η σχέση του Καστοριάδη με την ψυχανάλυση φωτίζοντας τη θεώρησή του περί ατομικής ψυχής. «Φαντασία»: τι σημαίνει ριζική φαντασία και τι είναι το κοινωνικό φαντασιακό, αυτό το εξαιρετικά πολύπλοκο και σημαντικό στοιχείο της σκέψης του Καστοριάδη; «Δημοκρατία και Πολιτική»: πώς από την ατομική ψυχή μεταβαίνουμε στο πολιτικό κοινωνικό φαντασιακό και πώς αναδύεται η αυτονομία μέσα από αυτά; «Φύση και Οντολογία»: ποια είναι εκείνη η πρώτη στιβάδα του Είναι και ποια εκείνη η συνολοταυτιστική λογική πάνω στην οποία, χωρίς αναγκαιότητα και αιτιότητα, ερείδονται οι νοηματοδοτήσεις; «Τέχνη και Λογοτεχνία»: οι αναφορές του Καστοριάδη στη λογοτεχνία και την Τέχνη ως το παράθυρο στο χάος, στην άβυσσο, στην οποία η κάθε κοινωνία βάζει τάξη νοηματοδοτώντας και δημιουργώντας τον κόσμο της.
Δεν θα προβώ σε περίληψη του κάθε κεφαλαίου, κάτι το οποίο γίνεται με εξαιρετικό τρόπο στον πρόλογο του βιβλίου. Και μόνο η περιδιάβαση στους τίτλους των ενοτήτων φανερώνει το ίδιο το μαγματικό σκέπτεσθαι του Καστοριάδη, που με περίτεχνο τρόπο (με εξαίρετη επιλογή, κατανομή και επιμέλεια των κειμένων) αναδεικνύει ο τόμος. Τα εναπομείναντα δύο κεφάλαια επικεντρώνονται πολύ περισσότερο στη σημασία της σκέψης του Καστοριάδη για το παρόν. Το ένα από αυτά, «Ο Καστοριάδης σε Διάλογο», αναδεικνύει τη συνδιαλλαγή του στοχαστή με παλαιότερους αλλά και σύγχρονούς του φιλοσόφους, όπως ο Έμιλ Λασκ, η Χάνα Άρεντ, ο Πωλ Ρικέρ και ο Γιούργκεν Χάμπερμας. Το άλλο, που τιτλοφορείται «Σύγχρονα Κοινωνικά Φαινόμενα», φέρνει τον Καστοριάδη αντιμέτωπο με σύγχρονα ζητήματα όπως ο κυβερνοχώρος και ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός. Τα κείμενα των δύο αυτών κεφαλαίων αφήνουν να κεντηθεί ένα υφαντό επίκαιρης μεθερμηνείας του Καστοριάδη. Με τον καλύτερο τρόπο η θεώρηση του Έλληνα στοχαστή δοκιμάζεται μέσα από την αναμέτρηση με άλλους στοχαστές παρόμοιου βεληνεκούς αλλά και με σύγχρονα ζητήματα που ταλανίζουν το σημερινό κοινωνικό φαντασιακό.
Θα ήταν άδικο ένας τόμος για τον φιλόσοφο, του οποίου βασική θέση ήταν πως η κάθε κοινωνία ανανοηματοδοτώντας το παρελθόν δίνει νόημα στον δικό της κόσμο, να αρκεστεί απλώς στην παρουσίαση της σκέψης του, όπως πολλοί άλλοι τόμοι αναλώνονται στην παρουσίαση της σκέψης του Πλάτωνα, του Spinoza, του Hegel και άλλων φιλοσόφων, μετατρέποντάς τους σε κλεισμένες σε σαρκοφάγους μούμιες στην πυραμίδα της φιλοσοφίας. Τα κείμενα του τόμου φέρνουν τον Καστοριάδη στο παρόν μας και αναδεικνύουν «τη σημασία του για εμάς σήμερα».
Από την άλλη, ως όλον, το βιβλίο ανταποκρίνεται στο σύγχρονο κοινωνικό φαντασιακό μας. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την αρμονική συνύπαρξη στα κεφάλαιά του κειμένων ανθρώπων οι οποίοι συνάντησαν τον Καστοριάδη έξω από τα ακαδημαϊκά αμφιθέατρα, στους δρόμους, στην πράξη αλλά και ανθρώπων με βαθειά φιλοσοφική παιδεία που γνωρίζουν σε βάθος τις πολύπλοκες πτυχές της θεώρησης του Έλληνα στοχαστή. Γιατί όμως κάτι τέτοιο να αποτελεί στοιχείο του σύγχρονου κοινωνικού φαντασιακού μας; Η συνένωση θεωρίας και πράξης είναι ένα ζήτημα το οποίο σίγουρα δεν μπορεί να αναλυθεί σε μία παρουσίαση βιβλίου ούτε σε κάποιο άρθρο. Αντιθέτως, το ζήτημα αυτό αποτελεί προβληματική αιώνων. Στην εποχή που διανύουμε, ολοένα και περισσότερο παρατηρείται η ανάγκη συνύφανσης των δύο αυτών μεγεθών μέσα από τα κινήματα αυτονομίας που δημιουργούνται παγκοσμίως. Ο θεωρητικός της αυτονομίας δεν θα πρέπει να «κλειστεί» στους ακαδημαϊκούς κύκλους των συνεδρίων, αλλά να διοχετευθεί στους δρόμους και τα σοκάκια των πόλεων και έτσι στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Το κοινωνικό φαντασιακό αποτελεί το θεσμίζον φαντασιακό που δημιουργεί την κοινωνία μας όπως την ξέρουμε. Η ανανοηματοδότηση οποιουδήποτε στοιχείου μπορεί να επιφέρει τη δημιουργία νέων κοινωνικών όρων. Έτσι λοιπόν, ένας τόμος που στοχεύει στη συνύφανση θεωρίας και πράξης δεν μπορεί παρά να εκληφθεί ως μια τέτοια προσπάθεια ανανοηματοδότησης.
Το μόνο που χρειάζεται είναι εμείς, οι αναγνώστες, αρχάριοι ή προχωρημένοι, να ξεκλειδώσουμε τα νοήματά του, που δεν είναι άλλα από τα νοήματα που χαρακτηρίζουν την ίδια την κοινωνία που καθημερινά και εμείς θεσμίζουμε φαντασιακά στην πράξη.
