Πριν από μερικές μέρες έπεσε στα χέρια μου η πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά του Κώστα Γαλανόπουλου με τον τίτλο Ο Κόσμος όπως είναι! Η ανθρώπινη φύση στον κλασικό αναρχισμό και η μετά-αναρχική ένσταση. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε από τις πάντα φροντισμένες εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, μου φάνηκε πραγματικά ενδιαφέρον, γι' αυτό θέλησα να γράψω δυο λόγια για να το παρουσιάσω, αλλά και για να κάνω μια μικρή κριτική παρατήρηση.
Στην Έννοια του Πολιτικού, αλλά και σε άλλα έργα, ο Καρλ Σμιτ διατυπώνει την άποψη ότι κάθε πολιτική θεωρία εδράζεται, έστω και υπόρρητα, σε μια φιλοσοφική ανθρωπολογία, σε μια αντίληψη για τη φύση του ανθρώπου. Θέτοντας το ζήτημα, κατά τη συνήθειά του, ως δίπολο, ο Σμιτ συμπέρανε ότι υπάρχουν οι στοχαστές που θεωρούν τον άνθρωπο εγγενώς κακό, όπως οι de Maistre και Bonald, και, στον αντίποδα, αυτοί που τον θεωρούν εγγενώς καλό, δηλαδή οι αναρχικοί, όπως ο Κροπότκιν, ο Προυντόν και ο Μπακούνιν.
Την ίδια αυτή διαπίστωση, ότι δηλαδή οι κλασικοί του αναρχισμού θεωρούν τον άνθρωπο ως ένα ον με μια σταθερή και αγαθή φύση, επανέλαβαν και μετα-αναρχικοί στοχαστές όπως ο Todd May, έχοντας, βέβαια, εντελώς διαφορετικές προθέσεις από τον Σμιτ.
Ε λοιπόν, ο Γαλανόπουλος αναλαμβάνει να δείξει, κάνοντας ένα σύντομο αλλά περιεκτικό πέρασμα μέσα από το έργο του Προυντόν, του Μπακούνιν και του Κροπότκιν, ότι οι πατέρες της αναρχικής σκέψης όχι μόνο δεν συλλαμβάνουν τον άνθρωπο ως ένα αγαθό ον, αλλά ούτε καν ως ένα ον με σταθερή και αναλλοίωτη ουσία. Αντιθέτως, ισχυρίζεται ότι και οι τρεις παρουσιάζουν έναν άνθρωπο με αντιφάσεις, με καλά και κακά στοιχεία, που ποικίλλουν και διαμορφώνονται εν πολλοίς με βάση τις περιστάσεις. Θέλει, όπως μας λέει και ο τίτλος, να αποδείξει ότι οι στοχαστές αυτοί παρουσιάζουν τον κόσμο όπως είναι.
Έργο δύσκολο, το οποίο όμως ο συγγραφέας φέρνει σε πέρας σε ικανοποιητικό βαθμό, χρησιμοποιώντας μάλιστα προς επίρρωσιν της άποψής του εκτενή και σημαντικά αποσπάσματα που αλιεύει από τα κείμενα των υπό εξέταση φιλοσόφων.
Έχει, νομίζω, νόημα να κρατήσουμε εδώ δύο χαρακτηριστικές φράσεις από την πληθώρα των παραθεμάτων που μας προσφέρει ο Γαλανόπουλος. Αυτή του Κροπότκιν: "Μακριά από το να ζούμε σε έναν κόσμο οραμάτων και να φανταζόμαστε τους ανθρώπους καλύτερους από ό,τι είναι (…) το μόνο που ζητάμε είναι να μη γίνονται οι άνθρωποι χειρότεροι από ό,τι είναι". Και αυτή του Μπακούνιν: "Ο άνθρωπος είναι εξ ολοκλήρου προϊόν του περιβάλλοντος που τον εξέθρεψε και τον μεγάλωσε - ένα αναπόφευκτο, αθέλητο και συνεπώς ανεύθυνο προϊόν".
Η ιδέα, λοιπόν, του συγγραφέα είναι σαφής: ακολουθώντας τους τρεις αυτούς αναρχικούς στοχαστές, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια μόνιμη ουσία του ανθρώπου (καλή ή κακή), αλλά για μια "δυναμική μεταβαλλόμενη ανθρωπολογία", σύμφωνα με μια όμορφη φράση του βιβλίου. Πράγματι, καταφέρνει να το δείξει αυτό αναλυτικά και με πολλά τεκμήρια, γι' αυτό και το βιβλίο του, που, σημειωτέον, κυλάει πολύ ευχάριστα, αξίζει να διαβαστεί.
Θα ήθελα, όμως, κλείνοντας, να κάνω μια παρατήρηση, εκφράζοντας φυσικά την προσωπική μου θέση και μόνο. Νομίζω πως συχνά, όταν κάνουμε κριτική σε μια θεωρία, δεν ψάχνουμε αναγκαστικά να βρούμε αυτούσια αποσπάσματα των θεωρητικών της που να λένε αυτό το οποίο της προσάπτουμε. Μπορούμε, επίσης, να διαβάσουμε τη θεωρία, να την αφομοιώσουμε και να κρίνουμε ότι το σημείο στο οποίο διαφωνούμε απορρέει ως αναγκαία συνέπεια όσων ρητά γράφουν οι θιασώτες της ή, ακόμη, ότι αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση των όσων γράφουν. Παραδείγματος χάρη, όταν κατηγορούμε κάποιες τουλάχιστον από τις μαρξιστικές θεωρίες για οικονομικό αναγωγισμό, δεν ψάχνουμε αναγκαστικά να βρούμε ένα απόσπασμα που να γράφει: "τώρα θα προχωρήσουμε σε μια αναγωγή των πάντων στην οικονομική σφαίρα". Έτσι και εδώ, νομίζω πως, παρόλη την αξιόλογη προσπάθεια του Γαλανόπουλου, παραμένει το ερώτημα αν οι αναρχικοί αυτοί στοχαστές προϋποθέτουν έναν εγγενώς καλό άνθρωπο, ακόμη και αν, όπως πολύ πειστικά μας έδειξε ο συγγραφέας μας, δεν το λένε ρητά.
