Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών προς τη βιομηχανία παραγωγής τροφίμων έχει δεχτεί πλήγμα, καθώς, τα τελευταία χρόνια, αυτή υιοθέτησε πρακτικές που έθεσαν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία (βλ. σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια). Σήμερα, επικρατεί ανησυχία για το κατά πόσο οι γενετικώς τροποποιημένες (Γ.Τ.) τροφές είναι ασφαλείς, ή αν οι εταιρίες που είναι υπεύθυνες για την παραγωγή τους επιδεικνύουν επικίνδυνες κερδοσκοπικές πρακτικές, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις αυτής της τεχνολογίας. Το τυπικό παράδειγμα εταιρίας - παρασκευάστριας Γ.Τ. σπόρων - με αβέβαιη ηθική πυξίδα είναι η Monsanto, η οποία έχει γίνει διαβόητη, μεταξύ άλλων, για τις ‘αρπακτικές’ (predatory) μηνύσεις της σε αγρότες και για τα επικίνδυνα φυτοφάρμακα που παρασκευάζει και χρησιμοποιεί.
Ποιες είναι όμως οι απόψεις των επιστημόνων όσον αφορά στην ασφάλεια των μεταλλαγμένων τροφών για την υγεία; Όσοι επιστήμονες κρατούν επιφυλακτική στάση υποστηρίζουν ότι οι μελέτες που γίνονται για να εξακριβωθεί η ασφάλεια των Γ.Τ. προϊόντων που βγαίνουν στην αγορά είναι εν μέρει ελλιπείς και ότι δεν γίνονται αρκετές μελέτες για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες στον ανθρώπινο οργανισμό. Επίσης, τονίζουν ότι πολλές έρευνες για τα Γ.Τ. προϊόντα διεξάγονται από τις εταιρίες που σκοπεύουν να τα πουλήσουν, κάτι που προφανώς δημιουργεί προβληματισμό για την αξιοπιστία τους. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι η διεθνής επιστημονική κοινότητα – για παράδειγμα το Διεθνές Συμβούλιο για τις Επιστήμες (ICSU), ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), η Τοξικολογική Κοινότητα (Society of Toxicology) καθώς και κρατικές επιστημονικές ακαδημίες - συμφωνεί ότι δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή λόγος να πιστεύουμε ότι τα γενετικώς τροποποιημένα προϊόντα που βρίσκονται στην αγορά παρουσιάζουν μεγαλύτερο ρίσκο για την ανθρώπινη υγεία από τα φυσικά.
Οι απόψεις των πολιτών της Ευρώπης ως προς τα μεταλλαγμένα είναι διχασμένες και μάλλον τείνουν να είναι αρνητικές στην πλειονότητά τους. Όμως, το γεγονός ότι κάποιες μερίδες του πληθυσμού εκφράζουν εναντίωση ακόμα και στην ιδέα των μεταλλαγμένων τροφίμων με κάνει να πιστεύω ότι η κοινή γνώμη επηρεάζεται όχι μόνο από τους κινδύνους που αυτά παρουσιάζουν, αλλά σε μεγάλο βαθμό και από τις ηθικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις του ζητήματος.
Είναι σωστό ο άνθρωπος να επεμβαίνει στη φύση; Κατά μια έννοια, κάθε οργανισμός επηρεάζει το περιβάλλον του εξ ορισμού. Η ζωή γύρω μας προέρχεται από μια μακρόχρονη διαδικασία εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής. Η ικανότητα των εντόμων ενός είδους να μιμούνται τα χρώματα του περιβάλλοντός τους έχει προκύψει ακριβώς επειδή, σε κάποια χρονική στιγμή, τα άτομα του είδους που εμφάνισαν αυτή την ιδιότητα κατάφεραν να επιβιώνουν με μεγαλύτερους ρυθμούς από τα υπόλοιπα μέλη του πληθυσμού τους, ώσπου επικράτησαν· σε αυτήν την περίπτωση τα ζώα που τρέφονταν με το εν λόγω είδος εντόμων επηρέασαν απευθείας την εμφάνισή του. Και αντιστρόφως, η ταχύτητα, παραδείγματος χάρη, των μελών ενός είδους πάνθηρα επηρεάζεται από την ταχύτητα των θηραμάτων τους. Η φύση δεν διακατέχεται από σταθερότητα αλλά μάλλον από έναν διαρκή ‘αγώνα εξοπλισμών’! Με παρόμοιο τρόπο, ο άνθρωπος παρεμβαίνει ενεργά στο περιβάλλον του εδώ και χιλιάδες χρόνια επιλέγοντας τα φυτά, για παράδειγμα, που έχουν πιο επιθυμητά χαρακτηριστικά και προωθώντας την αναπαραγωγή τους, κάνοντας διασταυρώσεις ποικιλιών κλπ. Τα φυτά και τα ζώα που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για την διατροφή του παρουσιάζουν διαφορές σε σχέση με τις αντίστοιχες άγριες ράτσες/ποικιλίες, οι οποίες ορισμένες φορές φτάνουν να έχουν ελάχιστη ομοιότητα μεταξύ τους, ενώ πολλά από τα εκτρεφόμενα ζώα δεν θα είχαν ελπίδες να επιβιώσουν σε άγρια κατάσταση. Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσαν οι σημερινές ράτσες αγελάδας να έχουν εξελιχθεί με φυσικό τρόπο; Αν τις συγκρίνουμε με ένα άγριο φυτοφάγο ζώο, όπως η γαζέλα, βλέπουμε ότι οι πρώτες έχουν χάσει τα χαρακτηριστικά (ταχύτητα, δύναμη κλπ.) που θα τους έδιναν την δυνατότητα να επιβιώσουν ελεύθερες σε ένα οικοσύστημα με σαρκοβόρα ζώα. Αντιθέτως, τα χαρακτηριστικά που έχουν αποκτήσει, εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης, τις έχουν καταντήσει παχύσαρκες μηχανές παραγωγής γάλατος! Ακόμη, τα φυτά που ο άνθρωπος καλλιεργεί συστηματικά έχουν ‘γενετικώς τροποποιηθεί’ ώστε, με την πάροδο των αιώνων, να είναι πιο γευστικά, να προσφέρουν μεγαλύτερους καρπούς, και να είναι πιο θρεπτικά (αν και το επιχείρημα ότι έχουν σημαντική διαφορά σε θρεπτικότητα αμφισβητείται). Επομένως, δεν γίνεται κάποιος να καταναλώνει ατάραχος προϊόντα που έχουν προκύψει από την απευθείας παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση και ταυτοχρόνως να διαρρηγνύει τα ιμάτιά του στη σκέψη και μόνο των μεταλλαγμένων. Η ιδέα ότι η φύση μπορεί να παραμείνει ανεπηρέαστη από τον άνθρωπο είναι αφελής∙ έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι θα επηρεάσουν τη φύση σε ανυπολόγιστο βαθμό, ακόμη και χωρίς να επεμβαίνουν στο γενετικό υλικό ζωντανών οργανισμών.
Επίσης, το γεγονός ότι ένας οργανισμός δημιουργείται με φυσικό τρόπο δεν σημαίνει ότι είναι ευεργετικός για την ανθρώπινη υγεία. Υπάρχει κάποιος που θα έτρωγε οτιδήποτε εύρισκε σε μια ζούγκλα μόνο και μόνο επειδή είναι φυσικό; Αντιθέτως, ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους για τον άνθρωπο είναι οι μολυσματικοί οργανισμοί, οι οποίοι στην συντριπτική τους πλειοψηφία δημιουργούνται χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου και επικρατούν αναλογικά ακριβώς με την αποτελεσματικότητά τους στο να μας βλάπτουν! Από την άλλη, τα φαρμακευτικά προϊόντα της σύγχρονης ιατρικής αποτελούνται, ως επί το πλείστον, από συνθετικές ουσίες (κάποιες εκ των οποίων, μάλιστα, παράγονται με τη βοήθεια Γ.Τ. οργανισμών, όπως βακτηρίων).
Ένα άλλο βασικό, για το θέμα, ερώτημα είναι, ποια πλεονεκτήματα προσφέρει αυτή η τεχνολογία για τη ζωή του ανθρώπου. ‘Για να καλυφθούν οι ανάγκες ενός αυξανόμενου και συνεχώς αστικοποιούμενου κόσμου, το ζητούμενο της αγροτικής παραγωγής του 21ου αιώνα είναι να υπάρχει μια αξιόπιστη και διατηρήσιμη παροχή θρεπτικού και οικονομικού φαγητού’, γράφει η Ottolyne Layser, καθηγήτρια γενετικής στο πανεπιστήμιο του Cambridge . Η ικανότητά μας να παρεμβαίνουμε στο γενετικό υλικό των φυτών με τα οποία τρεφόμαστε είναι δυνητικά ένα ισχυρό εργαλείο προς αυτό το στόχο. Ας πάρουμε το παράδειγμα των υποσιτιζόμενων πληθυσμών. Κάποιοι θεωρούν ότι για το εν λόγω ζήτημα ευθύνεται η απληστία του Δυτικού Κόσμου. Αν και θα συμφωνούσα ότι η στάση των χωρών της Δύσης παίζει ρόλο στο πρόβλημα του υποσιτισμού, δεν παύει να ισχύει ότι αν καταφέρουμε να τροποποιήσουμε φυτά ώστε να είναι πιο ανθεκτικά σε αντίξοα κλίματα, πιο θρεπτικά και να επιφέρουν μεγαλύτερες σοδιές, θα αμβλύνουμε το πρόβλημα σε σημαντικό βαθμό.
Η άποψή μου επί του θέματος είναι ότι δεν υπάρχει κάτι εγγενώς κακό ή αναπόφευκτα επικίνδυνο στην γενετική τροποποίηση των οργανισμών που χρησιμοποιούμε για την διατροφή μας, αλλά θα πρέπει να σχηματιστεί ένα πιο αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο, ικανό να διασφαλίσει την υγεία του ανθρώπου και τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος. Όσον αφορά το πρώτο, νομίζω ότι πριν βγουν Γ.Τ. τροφές στην αγορά θα πρέπει να γίνονται εκτενείς μελέτες για τις επιπτώσεις τους βραχυπρόθεσμα αλλά και σε βάθος χρόνου, αντίστοιχα με το μοντέλο των κλινικών μελετών που γίνονται πριν εγκριθεί η χρήση ενός καινούργιου φαρμάκου. Όσο για το δεύτερο, ήδη λαμβάνονται μέτρα για να αποτρέψουν την ανάμειξη των Γ.Τ. φυτών με τα φυσικά, όμως αυτό είναι σχεδόν αδύνατο να διασφαλιστεί, πόσω μάλλον όταν γίνεται μαζική παραγωγή τους. Δυστυχώς, οι συνέπειες των μεταλλαγμένων στη βιοποικιλότητα του περιβάλλοντος είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθούν, κάτι το οποίο θέτει το ερώτημα: είναι σωστό να επισπεύδουμε την μαζική παραγωγή Γ.Τ. τροφίμων, ή είναι καλύτερο να την καθυστερήσουμε μέχρι οι επιπτώσεις τους στο περιβάλλον να γίνουν καλύτερα κατανοητές;
Σημειώσεις-Πηγές
Σε κατάταξη της Covalence το 2010 για τις ηθικά υπεύθυνες και ανεύθυνες εταιρίες, η Monsanto καταγάγει τελευταία, στην 581η θέση, http://www.dailyfinance.com/2010/04/08/monsanto-leads-in-genetically-modified-agriculture-trails-in-e/
Πηγές: http://www.toxicology.org/ai/gm/gm_food.asp , http://www.who.int/foodsafety/areas_work/food-technology/faq-genetically-modified-food/en/ , http://www.icsu.org/publications/reports-and-reviews/new-genetics-food-and-agriculture-scientific-discoveries-societal-dilemas-2003 , http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=9889
Το ‘Η Καταγωγή των Ειδών’ του Κ. Δαρβίνου περιέχει μερικά αποσπάσματα απροσδόκητης ομορφιάς για ένα επιστημονικό βιβλίο∙ παραθέτω την τελευταία πρότασή του: ‘Έτσι από την διαμάχη μέσα στη φύση, από την πείνα και το θάνατο, προκύπτει άμεσα το υψηλότερο αποτέλεσμα που είμαστε ικανοί να συλλάβουμε, δηλαδή, τη δημιουργία των ανωτέρων όντων. Υπάρχει μεγαλείο σε αυτή την άποψη της ζωής, που με τις διάφορες δυνάμεις της, αφού αρχικά εμφυσήθηκαν σε μερικές μορφές ή σε μια, […] από μια τόσο απλή αρχή, ατελείωτες μορφές τόσο όμορφες και τόσο θαυμαστές - έχουν και - συνεχίζουν να εξελίσσονται.’
Ο Δαρβίνος εισήγαγε τον όρο ‘τεχνητή επιλογή’ για να περιγράψει την διαδικασία με την οποία ένας παραγωγός επιλέγει να αναπαράγει μόνο εκείνα τα μέλη (π.χ. από ένα κοπάδι προβάτων) που έχουν ορισμένα επιθυμητά χαρακτηριστικά. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος επηρεάζει ζώα και φυτά μέσω της τεχνητής επιλογής θεωρείται , εδώ και δεκαετίες, δεδομένο στην επιστήμη της βιολογίας.
Προτάσεις για περεταίρω ανάγνωση: - Έρευνα για την ‘τεχνητή επιλογή’ από τον J.K.Conner, του τμήματος της βιολογίας φυτών του πανεπιστημίου του Michigan, https://www.msu.edu/~connerj/Conner%20pdfs/ConnerEcol03.pdf , σελίδες 1 και 2.
- Επίσης, η πρώτη ενότητα του ‘Η καταγωγή των ειδών’.
Άρθρα για τον αρχαίο πρόγονο της αγελάδας, http://io9.com/5897169/dna-reveals-that-cows-were-almost-impossible-to-domesticate , http://www.ucl.ac.uk/news/news-articles/March2012/120327-cattle-traced-back-80-animals
Άρθρο για τη θρεπτική αξία άγριων φυτών που χρησιμοποιούνταν ιστορικά από ανθρώπινους πληθυσμούς: http://www.researchgate.net/publication/23668405_Value_of_traditional_foods_in_meeting_macro-_and_micronutrient_needs_the_wild_plant_connection/file/72e7e52dd441b0f408.pdf , από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια και της Uppsala.
Άρθρο: ‘Moving Beyond the GM Debate’, http://www.plosbiology.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pbio.1001887
