Είναι κοινός τόπος στις απόψεις όλων, ακόμη και των τηλεπαρουσιαστών, ότι για τα δεινά μιας κοινωνίας ευθύνεται η "έλλειψη παιδείας". Ένας μεταμοντέρνος κωμικός θα μπορούσε να παρουσιάσει το πρόβλημα αφηγούμενος το εξής γεγονός: οι καθηγητές της έκθεσης βάζουν τους μαθητές να αποστηθίζουν παραγράφους που προτείνουν ένα εκπαιδευτικό σύστημα που ακονίζει την κριτική ικανότητα ως απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε βελτίωση της ζωής μας. Αλλά κι ο κύριος Γιανναράς, σε πρόσφατη επιφυλλίδα του χαρακτήρισε την ακρισία "εθνική μας νόσο", συνδέοντάς την κυρίως με το σύστημα της παιδείας. Λαμβάνοντας αφορμή από την πιο σοβαρή των παραπάνω απόψεων, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι η ακρισία δεν είναι εθνική, αλλά -κυρίως- δομική νόσος. Ή αλλιώς, να αποδείξουμε ότι διαθέτουμε το τέλειο εκπαιδευτικό σύστημα.
Είναι γνωστές οι θέσεις του Αλτουσέρ για τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους, ανάμεσα στους οποίους το σχολείο κατέχει εξέχουσα θέση. Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί συνέχονται από την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, την οποία προσπαθούν να διαδίδουν και να αναπαράγουν. Αυτές οι θέσεις, νομίζουμε, αποδίδονται περιληπτικά με το ιδιοφυές σύνθημα "το σύστημα διδασκαλίας είναι η διδασκαλία του συστήματος" και θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε μια πρώτη προσέγγιση, ανεπαρκή πάντως, των εκπαιδευτικών προβλημάτων ως εξής: το σχολείο ενσταλάζει στο μυαλό των μαθητών την κρατούσα σήμερα ιδεολογία.
Παρόλο που δε βρίσκουμε τις παρατηρήσεις του Αλτουσέρ λανθασμένες, προτιμότερη σε μας φαίνεται η θέση του Καστοριάδη, σύμφωνα με την οποία κάθε κοινωνία θεσμίζει, εκτός των άλλων, και τα άτομά της*. Κάθε κοινωνία κοιτάει να αναπαραγάγει τον εαυτό της και συνεπώς και τα άτομα (τους τύπους ατόμων) που την αποτελούν. Στην αρχαία Αίγυπτο χρειάζονταν φαραώ και δούλοι, στον καπιταλισμό καπιταλιστές και προλετάριοι κλπ. Η παραγωγή τέτοιων ατόμων (που, σύμφωνα με τη λακανική ορολογία, καλούνται να βρουν μια θέση μέσα στο συμβολικό δίκτυο που τους περιμένει ήδη πριν από τη γέννησή τους) επιτυγχάνεται κατ'εξοχήν μέσω της παιδείας, που δεν ορίζεται απλώς ως εκπαίδευση. Ο Καστοριάδης αναφέρεται στην άποψη του Πλάτωνα, ότι και οι τοίχοι της πόλης εκπαιδεύουν τους πολίτες, για να δείξει ότι η παιδεία του κοινωνικού ατόμου ξεκινάει από την κούνια και φτάνει μέχρι τα πιο βαθιά γηρατειά. Υποστηρίζει, επίσης, ότι η περίφημη "παιδεία του πολίτη" διαμορφώνεται κυρίως μέσα από τους πολιτικούς θεσμούς. Ένας τρόπος υπάρχει για να μάθουν όλοι οι πολίτες να παίρνουν οι ίδιοι τις πιο σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή τους και για την πορεία της κοινότητας: παίρνοντάς τις, εθιζόμενοι στο να τις παίρνουν. Μας κάνει εντύπωση που κανείς δε φαίνεται να σκέφτεται ότι την Αντιγόνη του Σοφοκλή, την τραγωδία που όλοι οι κριτικοί εκθειάζουν και τόσοι φιλόσοφοι έχουν χρησιμοποιήσει, την είχε αναδείξει νικήτρια όχι ο κύριος Γεωργουσόπουλος, αλλά το αθηναϊκό κοινό`επειδή ήταν έτσι φτιαγμένη η διαδικασία επιλογής του νικητή, που οι Αθηναίοι μάστορες, ναυπηγοί, γεωργοί κλπ είχαν συνηθίσει να κρίνουν με οξυδέρκεια τέτοια αριστουργήματα.
Υπό αυτήν την έννοια, θεωρούμε ότι έχουμε το τέλειο εκπαιδευτικό σύστημα για μια καπιταλιστική κοινωνία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Παράγονται εξειδικευμένοι αμόρφωτοι, άνθρωποι γρανάζια, τεχνοκράτες του τίποτα. Έλληνες πρωθυπουργοί, από τους αποδεδειγμένα πιο ανίκανους και φαιδρούς, έχουν τελειώσει το Harvard, το "ναό της γνώσης", και καλούνται να δώσουν διαλέξεις στο LSE.
Πριν ανοίξει κανείς το στόμα του για να πει τα κοινότοπα ευχολόγια, που αρχίζουν ή τελειώνουν με τη φράση "όλα είναι ζήτημα παιδείας", τον καλούμε να σκεφτεί: ένας άνθρωπος που καταδεικνύει φιλοσόφους ασόφους και, το κυριότερο, ελέγχει τεχνολόγους αλόγους, έχει θέση στην καπιταλιστική κοινωνία και στην κοινοβουλευτική "δημοκρατία"; Είναι δυνατόν αυτή η κοινωνία να θελήσει να παιδεύσει τέτοια άτομα;
ΥΓ: υπάρχουν πάντως κάποιες φορές και προσπάθειες προς την αντίθετη κατεύθυνση, οι οποίες όμως εναπόκεινται στην καλή θέληση και το ταλέντο ορισμένων φοιτητών, αλλά και καθηγητών. Ας ελπίσουμε ότι και το περιοδικό Απόπειρες Φιλοσοφίας -χθες έλαβα το πρώτο τεύχος τους- θα είναι μία από αυτές. Τους το εύχομαι.
*γιατί δε συμβαίνει μόνο οι μαθητές να διδάσκονται τις αξίες κάποιας ιδεολογίας (πχ ανταγωνισμός), αλλά κυρίως να καλλιεργούν ή να απονεκρώνουν ορισμένες ικανότητες, ανάλογα με τη χρησιμότητα που αυτές έχουν για την υπάρχουσα θέσμιση και τους σκοπούς της
