Συνέντευξη με τον Θάνο Αγγέλη, σκηνοθέτη του ντοκιμαντέρ "Βίλα Ιόλα"

Tο ντοκιμαντέρ «Βίλα Ιόλα, Ταξίδι στον Χώρο και Χρόνο» είναι ένα αρχιτεκτονικό και ιστορικό οδοιπορικό στους χώρους της βίλας που έζησε ο παγκοσμίου φήμης συλλέκτης Αλέξανδρος Ιόλας, και η οποία φιλοξένησε κατά καιρούς σημαντικά έργα σύγχρονης τέχνης. Στο ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Θάνου Αγγέλη γίνεται για πρώτη φορά λεπτομερής ταυτοποίηση των χώρων τόσο με βάση μια λεπτομερή αρχιτεκτονική και ιστορική έρευνα, όσο και τις μαρτυρίες της οικογένειας του Ιόλα, με αναφορές στον ίδιο και σε έργα τέχνης που φιλοξενήθηκαν στους χώρους της Βίλας. Το Kaboom είχε την τύχη να βρεθεί από την αρχή κοντά στην δημιουργική ομάδα του ντοκιμαντέρ, παρακολουθώντας την πορεία των γυρισμάτων. Σήμερα, με το ντοκιμαντέρ να έχει ολοκληρωθεί, φιλοξενούμε την εφ'όλης της ύλης συνέντευξη του Θάνου:

***

Ας ξεκινήσουμε την συζήτησή μας από το ίδιο το ντοκιμαντέρ, το οποίο πράγματι “κομίζει γλαύκας εν Αθήναις”. Μια εύλογη απορία, ωστόσο, είναι το γιατί να εξετάσει κανείς τον μύθο του Αλέξανδρου Ιόλα εστιάζοντας στο κτιριακό σύμπλεγμα της Αγ. Παρασκευής, διαθέτοντας ωστόσο αρκετό ανέκδοτο υλικό για τον ίδιο τον Ιόλα. Γιατί εσύ και ο Μανώλης [ΣτΕ. Μανώλης Οικονόμου, ερευνητής αρχιτέκτονας και συμπαραγωγός] επιλέξατε, ως σημείο εκκίνησης για να πείτε την ιστορία σας, μια αρχιτεκτονική έρευνα γύρω από την βίλα της Αγ. Παρασκευής;

Αρχικά να τονίσω πως οι περισσότεροι που ασχοληθήκαμε με αυτό το ντοκιμαντέρ είτε γεννηθήκαμε μετά τον θάνατό του Αλέξανδρου Ιόλα, είτε δεν έχουμε ανάμνηση της περιόδου που έδρασε. Το γεγονός αυτό, αλλά και μια σειρά τυχαίων γεγονότων, μας οδήγησε να ασχοληθούμε με την οικία του. Βιογραφικά ντοκιμαντέρ για τον Ιόλα έχουν γίνει πολλές φορές. Προσωπικά έχω μια αντιπάθεια στις βιογραφίες προσωπικοτήτων, διότι συνήθως αποπροσανατολίζουν τον θεατή από το πραγματικό και ουσιαστικό έργο τους. Συγκεκριμένα όσον αφορά τον Ιόλα, πιστεύω πως η ιστορία του σπιτιού του δίνει πολύ σπουδαίες πληροφορίες για την ιστορία της τέχνης, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις την πορεία της ιστορίας της ίδιας της Ελλάδας από το ‘50 μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα ανακαλύπτουμε ενδιαφέρουσες πτυχές της προσωπικότητας του σπουδαίου αλεξανδρινού.

Νομίζω ότι η προσέγγιση αυτή μας οδήγησε να ανακαλύψουμε την τεράστια προσφορά του και να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα και τις επιλογές του Ιόλα, χωρίς τις προκαταλήψεις και τους χρωματισμούς του παρελθόντος. Επίσης ήταν μια καλή ευκαιρία να ζωντανέψουν οι χώροι του σπιτιού, να καταγράψουμε ποια έργα υπήρχαν, πως αυτά “κινούνταν” στον χώρο όλες αυτές τις δεκαετίες και να καταρρίψουμε αστικούς μύθους που αφορούν το σπίτι της Αγίας Παρασκευής οι οποίοι χρόνια τώρα τροφοδοτούν έναν φαύλο κύκλο παραπληροφόρησης και αβάσιμων θεωριών.

 

Στο ντοκιμαντέρ δοκιμάζονται πράγματι ορισμένοι μύθοι, όπως λες, σχετικοί τόσο με τον ίδιο τον Ιόλα, καθώς και πληροφορίες για την ζωή του στην βίλα, για τα έργα τέχνης που φιλοξενήθηκαν εκεί, ακόμη και τους αρχιτέκτονες του συγκροτήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η διαδεδομένη αντίληψη ότι το σύμπλεγμα είναι έργο του Δημήτρη Πικιώνη. Πού πιστεύεις ότι οφείλονται οι τόσες λανθασμένες πληροφορίες; Ποιου μύθου το γκρέμισμα αξιολογείς εσύ ως σημαντικότερο;

Ανέφερες ήδη τον πρώτο και πιο διαδεδομένο μύθο. Το σπίτι κτίστηκε σε 7 φάσεις από το ‘50 μέχρι το ‘78, από διαφορετικούς πολιτικούς μηχανικούς. Ο Πικιώνης δεν είχε καμία σχέση με την αρχιτεκτονική του κτιρίου, παρά μόνον με το πλακόστρωτο γύρω από αυτό και το σχέδιο της κεντρικής μπρούτζινης πόρτας.

Επίσης, αυτό που ονομάζουμε “Συλλογή Ιόλα” δεν υφίσταται στη πραγματικότητα. Τα έργα πήγαιναν και έρχονταν στο σπίτι του συνέχεια. Για παράδειγμα πολλά από τα έργα που δεσπόζουν σε φωτογραφίες του ’83, μετά από λίγο καιρό δωρίστηκαν σε ελληνικά και ξένα μουσεία. Το ‘87 το σπίτι είχε άλλη διάταξη, άλλα έργα. Μπορεί να ήταν επισήμως “συλλέκτης” αλλά ποτέ δεν αντιμετώπισε τα έργα που πέρασαν από τα χέρια του ως τέτοιος. Τα έργα τέχνης γι’ αυτόν δεν αποτέλεσαν ποτέ κινητή περιουσία. Αυτό που ονομάζουν πολλοί “συλλογή”, ίσως αποτελείται από τα έργα που βρέθηκαν στο σπίτι μετά τον θάνατό του. Μύθος επίσης ήταν ότι ήταν κροίσος. Συλλέκτης υπήρξε μόνο στα αρχαία. Τα έργα μοντέρνας τέχνης, ήταν ο τρόπος για να κερδίζει τα προς το ζην του. Αυτόν τον δημιουργικό τρόπο είχε βρει μετά τον χορό. 'Εκανε συλλογές για άλλους, ή μουσεία, αλλά μέχρι εκεί . Επειδή λοιπόν τα πουλούσε, δεν έβλεπες τα ίδια έργα στο σπίτι για πολύ καιρό. Έμπαιναν, έβγαιναν, ερχόντουσαν καινούρια. Υπήρξαν φορές που αναγκάστηκε να πουλήσει έργα γιατί οι εκθέσεις δεν πήγαν καλά. Την δεκαετία του '70 εξάλλου ο σουρεαλισμός πέρασε μεγάλη κρίση.

Οι τόσες λανθασμένες πληροφορίες θεωρώ πως οφείλονται στην επί τριάντα χρόνια μονομερή  πληροφόρηση, αλλά και έλλειψη σοβαρών πηγών σχετικά με την ιστορία του σπιτιού. Τα δυο παραπάνω τελειώνουν με αυτό το ντοκιμαντέρ. Μπορώ να πω θετικά και περήφανα, πως το “Βίλα Ιόλα, Ταξίδι στο Χώρο και Χρόνο” είναι ότι πιο έγκυρο και εμπεριστατωμένο μέχρι σήμερα σε σχέση με την οικία Ιόλα. Έχουμε όλα τα έγγραφα και τις πηγές που το αποδεικνύουν.

Ο μεγαλύτερος για μένα μύθος είναι πως ο Ιόλας έχτισε αυτό το σπίτι στην Αγία Παρασκευή με κάποιο σκοπό. Το σπίτι ήταν οικογενειακό, και ερχόταν μόνο για διακοπές μέχρι τον θάνατο του Ερνστ όπου και εγκαταστάθηκε πλέον μόνιμα. Μετά άρχισε να το διαμορφώνει όπως το βλέπουμε σήμερα περισσότερο από μια διάθεση δημιουργικότητας,  μάλλον επειδή σταμάτησε να εργάζεται και μετέφερε την ανάγκη του αυτή στο ίδιο του το σπίτι.

Παρακολουθώντας το ντοκιμαντέρ μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η μουσική που το επενδύει, μια πρόγευση της οποίας είχαμε πάρει κατά τα πρώτα στάδια της ηχογράφησης. Η μουσική ακολουθεί στενά το υποβλητικό μοτίβο της ίδιας της ταινίας, και θα ήθελα να σε ρωτήσω αν η διάχυτη μελαγχολία που αποπνέει το έργο σας, παρά την επιμονή στην ακριβή αποτύπωση στοιχείων και γεγονότων, αποτέλεσε εξαρχής συνειδητή επιλογή ή εάν προέκυψε στην πορεία των γυρισμάτων.

Με αυτήν την ευκαιρία θα ήθελα να ευχαριστήσω τον ταλαντούχο Γιάννη Κονσολάκη για την εκπληκτική μουσική που συνέθεσε. Πρέπει να σου πω, μιλώντας εκ μέρους του Γιάννη, ότι η μουσική προέκυψε φυσικά. Όταν τον γνώρισα τον προσκάλεσα στην Βίλα κατά την διάρκεια ενός γυρίσματος, του είπα να περιηγηθεί στον χώρο και να γράψει ότι νομίζει χωρίς να δει υλικό από εμάς. Έτσι προέκυψε το κεντρικό μουσικό θέμα του ντοκιμαντέρ. Στην συνέχεια πήρε το μονταρισμένο υλικό και συνέθεσε πάνω σε αυτό. Η ίδια η εικόνα τον κατεύθυνε. Από τα πρώτα χρόνια της ανεμελιάς στην Αγ. Παρασκευή μέχρι την σκληρή πραγματικότητα του σήμερα, η μουσική ακολουθεί της φάσεις που πέρασε το σπίτι και αποτυπώνει το συναίσθημα που προκύπτει. Αυτό που του ζήτησα εγώ είναι αν είναι δυνατόν να μεταφράσει σε ήχο, το συναίσθημα που νιώθει κανείς όταν μπαίνει στο κτίριο, έναν συνδυασμό δέους, νοσταλγίας και μυστηρίου. Και τα κατάφερε. Όταν σωπάσεις, το κτίριο αρχίζει να σου "μιλάει".

Μετά την έρευνα σας, καθώς και τη στενή επαφή με την οικογένεια του Ιόλα (η οποία στάθηκε μπροστά στον φακό σου, παίζοντας μάλιστα κομβικό ρόλο στην αφήγηση), ποια είναι τελικά η γνώμη σου για την αντιμετώπιση που είχε από τον Τύπο μετά τον θάνατό του; Θεωρείς ότι τα όσα συγκράτησε στη συλλογική μνήμη η κρησάρα της Ιστορίας ανταποκρίνονται στην πραγματική φυσιογνωμία του Ιόλα;

Η ανιψιά του Ιόλα, Λένα Κουτσούδη-Ιόλα και ο σύζυγος της Γκύ Νατάν, αποφάσισαν να μας μιλήσουν μετά από τριάντα σχεδόν χρόνια. Για μας είναι τεράστια τιμή που μας εμπιστεύθηκαν. Πρέπει να γνωρίζεις ότι για χρόνια μετά τον θάνατο του Ιόλα βρίσκονταν στο στόχαστρο δημοσιογράφων και διαφόρων λαϊκιστών, γεγονός που τους έκανε να αποστασιοποιηθούν. Η δε Λένα Ιόλα, έχει να επισκεφθεί το σπίτι, για συναισθηματικούς λόγους, από το 1987. Η πρώτη φορά που το ξαναείδε είναι μέσα από το ντοκιμαντέρ μας. Ήταν πολύ γενναίο εκ μέρους της. Για μένα προσωπικά η ιστορία της κας Λένας είναι εξίσου σημαντική στην αφήγηση, και η πορεία αυτή μέχρι σήμερα συγκινητική. Μιλά για τον Ιόλα με πραγματική αγάπη και η διαδικασία κάθαρσης που προκύπτει είναι συγκλονιστική. Για τον λόγο αυτό δεν ήθελα να μιλήσει κανείς άλλος εκτός από αυτήν και τον σύζυγο της.

Όσον αφορά τα τελευταία έντονα χρόνια της ζωής του, θεωρώ πως δεν προσθέτουν τίποτα στον σημαντικό βίο του Ιόλα. Αντίθετα μας λένε πολλά για την ελληνική πολιτεία και κοινωνία. Στο ντοκιμαντέρ αναφερόμαστε αυστηρά σε ό,τι αφορά το σπίτι. Αν με ρωτάς την προσωπική μου άποψη, θεωρώ πως αξίζει να παραλείψουμε την περίοδο εκείνη, είναι καίριο όμως να μην την ξεχάσουμε. Στα τέλη της δεκαετίας του '80 η καθεστηκυία τάξη δεν επιτέθηκε μόνο στον Ιόλα, αλλά σε οποιονδήποτε είχε κάτι ουσιαστικό να πει. Ήταν η αρχή της αποδόμησης της λογικής, η επικράτηση της ημιμάθειας και του λαϊκισμού. Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε μέχρι και σήμερα. Καλό είναι λοιπόν να μαθαίνουμε από το παρελθόν και να μην κρύβουμε την σκόνη κάτω από το χαλί.

 

Θα ήθελα τώρα να σταθούμε στην αντιμετώπιση του ελληνικού κράτους προς τον Ιόλα. Ακούγεται ότι τον ίδιο αυτό καιρό των "ιερών τεράτων" της Μεταπολίτευσης, η πολιτεία απέκρουσε προσφορά έργων τέχνης του Ιόλα προς το κράτος, μυθική από κάθε άποψη -με τα δεδομένα τόσο του τότε, όσο και του σήμερα. Ισχύει κάτι τέτοιο; Χωρίς να θέλω να σου ζητήσω πραγματικά να πιθανολογήσεις, τι πιστεύεις ότι θα ήταν σήμερα διαφορετικό αν το κράτος είχε εξαρχής αγκαλιάσει την κληρονομιά που άφησε πίσω του ο Ιόλας;

Αυτός είναι ένας από τους μεγαλύτερους μύθους που συντηρούνται μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τον στενό του κύκλο, ουδέποτε ήθελε να χαρίσει το σπίτι στο κράτος. Όπως λέει και η ανιψιά του ο Ιόλας ήταν «Après moi, le déluge» [ΣτΕ. «Μετά από εμένα, το χάος»]. Δεν τον ενδιέφερε τι θα γινόταν αφού έφευγε από την ζωή, γι΄ αυτό και δεν συνέταξε ποτέ διαθήκη, όλες άλλωστε οι διαθήκες που εμφανίστηκαν εξέπεσαν στο δικαστήριο ως πλαστές.

Αλλά μιας και μιλάμε για μύθους, θα είχε ενδιαφέρον να αναφερθεί πως ο Ιόλας ποτέ δεν αντιμετώπισε το σπίτι του ως μουσείο, όπως πολλοί ισχυρίζονται. Ίσως περισσότερο σαν γκαλερί. Αλλά δεν προετοίμαζε ποτέ το σπίτι για να το κάνει μουσείο. Ειδικά αν λάβουμε υπόψιν τον πόλεμο λάσπης των τελευταίων ετών, μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι και πρόθεση να είχε, δεν νομίζω μετά απ’ όλα αυτά να το έπραττε. Το να μπω στη διαδικασία να εικάσω τι θα γινόταν αν τα πράγματα ήταν αλλιώς θα ήταν άσκοπο. Το μόνο που μπορώ να σου πω, το οποίο απαντώ χιουμοριστικά σε όποιον με ρωτά, είναι πως αν τα πράγματα είχαν πάρει άλλη ρότα, αυτό το ντοκιμαντέρ, ευτυχώς, δεν θα είχε γυριστεί.

Τις μέρες αυτές, όπως γνωρίζεις, δημοσιεύματα θέλουν την Βίλα να πωλείται στον Δήμο Αγ. Παρασκευής και να αξιοποιείται με διαφόρους τρόπους – ακούστηκαν φήμες για ίδρυση Μουσείου Ιόλα. Έχοντας πλέον μια ευρεία εικόνα του κτιριακού συγκροτήματος και της πραγματικής αρχιτεκτονικής του αξίας, τι θα έβλεπες ως ιδανική μελλοντική διαχείρισή του;

Απ’ ό,τι διάβασα και εγώ, το πιθανότερο είναι να περάσει σύντομα στα χέρια του Δήμου. Μακάρι να αξιοποιηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Πραγματικά δεν ξέρω τι να σου πω. Το κτίριο αυτό καθαυτό δεν έχει καμία αρχιτεκτονική αξία. Η αξία του προκύπτει από τον ίδιο τον Ιόλα και τα έργα που κατά διαστήματα φιλοξένησε. Αυτή ήταν εξάλλου και η ανακοίνωση της υπηρεσίας νεοτέρων μνημείων που το ανέδειξε ιστορικό - διατηρητέο. Συναισθηματικά απαντώντας, θα ήθελα να το δω ξανά αποκαταστημένο στην προ του 1987 μορφή. Αν θες την γνώμη μου το βρίσκω πολύ δύσκολο, έως και απίθανο, αλλά ας ευχηθούμε ότι καλύτερο σε όποιον αναλάβει το δύσκολο εγχείρημα.

Πρόσφατα έγινε ανακοίνωση θέσπισης βραβείου Αλέξανδρου Ιόλα με αφορμή τα 30 χρόνια από τον θάνατο του Ιόλα, σε συνεργασία με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Στην συνέχεια όμως η διαδικασία αυτή αναστάλθηκε. Γνωρίζεις κάτι γι αυτό;

Γνωρίζω πως η διαδικασία ακυρώθηκε αμετάκλητα μιας και η προσπάθεια θέσπισης βραβείου Αλέξανδρου Ιόλα, έγινε χωρίς να ερωτηθεί ή ενημερωθεί η οικογένεια και φυσικά χωρίς την συγκατάθεσή της. Ο Ιόλας έχει οικογένεια και κληρονόμους και οτιδήποτε φέρει το όνομά του οφείλει να έχει την συγκατάθεσή αυτής (της οικογένειας). Η οικογένεια απ’ όσο γνωρίζω θα ξανακινήσει την διαδικασία σύντομα.

Αν μπορούσες να αποτυπώσεις όλη την περιπέτεια της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ σε μια μόνο φωτογραφία, από την πρώτη σύλληψη της ιδέας μέχρι το τελικό μοντάζ, ποια θα ήταν αυτή;

Η φωτογραφία αυτή θα ονομαζόταν «Οι καιροί που αλλάζουν». Έχουμε στο ντοκιμαντέρ μια φωτογραφία της δεκαετίας του 60’ με την Λένα Ιόλα στην πίσω αυλή του σπιτιού, με φόντο την Πεντέλη. Τότε ο Υμηττός και η Πεντέλη φαίνονταν από εδάφους. Σήμερα τα επταώροφα κτίρια έχουν περικυκλώσει την Βίλα, και από το ίδιο ακριβώς σημείο βλέπεις μόνο τσιμέντο. Ο χρόνος είναι αμείλικτος, αλλάζει όλα τα δεδομένα συνεχώς. Ο Ιόλας ήξερε να προσαρμόζεται στις αλλαγές  του χρόνου, δεν έμεινε ποτέ στάσιμος. Ίσως και γι΄ αυτό δύσκολα κανείς μπορούσε να τον καταλάβει. Το κτίριο συνεχίζει ακόμα και σήμερα να αλλάζει καθημερινά. Κάθε φορά που το επισκεπτόμασταν για τις ανάγκες των γυρισμάτων ανακαλύπταμε και κάτι καινούριο. Το ντοκιμαντέρ έχει να κάνει κυρίως με την δύναμη του χρόνου, την δύναμή του να μεταμορφώνει, να μας διδάσκει, να δημιουργεί και να καταστρέφει, να μας ξεπερνά.

 

Ποιες είναι η επόμενες κινήσεις σας, μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ; Ο φάκελος της έρευνάς σας έκλεισε ή θα επιστρέψετε;

Αρχικά οργανώνουμε ορισμένες νέες προβολές του ντοκιμαντέρ από Σεπτέμβρη. Επίσης, μετά από μια ανάγκη που προέκυψε, θα καλυφθούν ορισμένα κενά της μετά του θανάτου του Ιόλα περιόδου με ορισμένα νέα βίντεο που θα δημοσιοποιηθούν ελεύθερα στο διαδίκτυο στην σελίδα μας στο YouTube. Για πρώτη φορά θα δημοσιοποιηθούν έγγραφα και στοιχεία σχετικά με τα έργα τέχνης αλλά και όλο το παρασκήνιο πίσω από την κληρονομιά και τις δωρεές του Ιόλα.

Μετά από αυτό ο κύκλος για μένα κλείνει οριστικά.

***

Εδώ μπορείτε να βρείτε την σελίδα του ντοκιμαντέρ στο Facebook, και εδώ τα υπόλοιπα μέρη του αφιερώματος του περιοδικού μας.

Στην φωτογραφία εξωφύλλου ο Αλέξανδρος Ιόλας την δεκαετία του 1950.

Ευχαριστούμε θερμά την κα. Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα για την ευγενική παραχώρηση φωτογραφιών από το αρχείο της.

Για το Κaboom, Bαγγέλης Δαρούσος