«Από την Αντιγόνη στη Μήδεια»: Ο ρόλος του γυναικείου υποκειμένου στην αρχαία ελληνική τραγωδία

Η Αντιγόνη στριφογυρίζει παγιδευμένη στον χωμάτινο τάφο της, η Κλυταιμνήστρα δολοφονεί τον σύζυγό της, Αγαμέμνονα, η Αγαύη περιφέρεται με το κεφάλι του γιου της, Πενθέα, στο χέρι και η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της, εκδικούμενη την προδοσία του ανδρός της, Ιάσονα. Δέκα σημαντικές γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας ζωντανεύουν στη σκηνή του θεάτρου Άλφα Ιδέα, συγκρούονται με το πεπρωμένο τους και επαναστατούν, ανατρέποντας το πατριαρχικό ιδεώδες της αθηναϊκής δημοκρατίας.[1] Η θεατρική παράσταση Από την Αντιγόνη στη Μήδεια ψυχογραφεί σε βάθος τις ηρωίδες του αρχαίου ελληνικού δράματος, μεταφέροντας επί σκηνής τις εσωτερικές συγκρούσεις και τα ψυχολογικά αδιέξοδα που τις καθιστούν τραγικά πρόσωπα. Οι θεατές επί σκηνής παίρνουν τη θέση του χορού, αισθάνονται έλεο και φόβο, αναζητούν την κάθαρση.

Στην αρχαία τραγωδία, στο πλαίσιο της οποίας θίγονται για πρώτη φορά θέματα πολύ πρωτοποριακά για την εποχή, όπως είναι η αιμομιξία ή η παιδοκτονία, η γυναίκα μεταβαίνει από τη θέση του αντικειμένου σε αυτή του υποκειμένου, από μητέρα και σύζυγος, υποκείμενη στην εξουσία του αφέντη της, τοποθετημένη στο περιθώριο της αθηναϊκής κοινωνίας, μετατρέπεται σε κεντρικό πρόσωπο της θεατρικής δράσης. Οι γυναικείες μορφές των τραγωδιών διακρίνονται σε «γυναίκες του οίκου» και σε «γυναίκες της ανατροπής»· αν και η δράση των «γυναικών του οίκου» καθορίζεται από ένα συγκεκριμένο πλέγμα αξιών, εκείνες, με τις πράξεις και τις σκέψεις τους, το αμφισβητούν και βαίνουν πέραν αυτού. Οι «γυναίκες της ανατροπής», από την άλλη μεριά, είναι αυτές που συγκρούονται με την ανδρική κυριαρχία, φθάνοντας έως την αμφισβήτηση και τη συντριβή της ανδροκεντρικής δομής της αρχαιοελληνικής κοινωνίας.[2]

Οι δύο αδελφοί της Αντιγόνης,[3] Ετεοκλής και Πολυνείκης, πέφτουν νεκροί, ο ένας από τη λόγχη του άλλου. Ο Κρέων διατάζει ο Ετεοκλής να θαφτεί με όλες τις τιμές, αλλά ο Πολυνείκης, που στράφηκε κατά της πατρίδας του να μείνει «άταφος, άκλαυτος, κορμί ρημάδι», να τον κατασπαράξουν τα όρνια. Όποιος, μάλιστα, τολμούσε να παραβεί τις εντολές του θα τιμωρείτο με θάνατο. Η Αντιγόνη, αψηφώντας τον κίνδυνο της θανάτωσης, σκεπάζει με χώμα το άψυχο κορμί του αδελφού της. Όταν τη συλλαμβάνουν και την οδηγούν ενώπιον του Κρέοντα, εκείνη δεν αρνείται την πράξη της και καταδικάζεται από τον άρχοντα σε θάνατο με εγκλεισμό σε υπόγειο κελί.

Η Αντιγόνη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα «γυναίκας της ανατροπής», η οποία αντιτίθεται δυναμικά στην κοσμική εξουσία («Δεν θα μου πει αυτός, ο Κρέων, τι θα κάνω») και τιμωρείται από αυτήν, όχι μόνο γιατί υπήρξε ανυπάκουη στις εντολές της, αλλά και επειδή ήταν γυναίκα· όταν ο Κρέων πληροφορείται ότι κάποιος σκέπασε με χώμα το κορμί του Πολυνείκη, ρωτά: «Ποιος άνδρας τόλμησε τέτοια πράξη;», ενώ, όταν μαθαίνει ότι παραβάτης ήταν γυναίκα, απαντά: «δεν είμαι εγώ άνδρας αλλά αυτή και αν είναι να πέσω καλύτερα να με νικήσει άνδρας παρά μια γυναίκα».[4] Η Αντιγόνη δεν θάβει απλώς τον αδελφό της, θάβει τον «υιό της μητέρας της», υπερασπιζόμενη με τον τρόπο αυτό τη μητρική γενεαλογία, της οποίας η μνήμη έχει διαγραφεί από την πολιτισμική σφαίρα, επιτρέποντας την εδραίωση του πατρικού νόμου. Στόχος της δεν είναι μόνο η ταφή του Πολυνείκη, αλλά και η διατήρηση της κοσμικής τάξης και αρμονίας, η διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ ζωής και θανάτου, την οποία ο Κρέων διαταράσσει, αφήνοντας έναν νεκρό άταφο στο έλεος των δυνάμεων της φύσης και των άγριων ζώων. Η Αντιγόνη, όμως, εξεγείρεται και δεν πειθαρχεί στις εντολές του Κρέοντα. Αποτελεί παράδειγμα γυναικείου αντιαυταρχισμού, που συγκρούεται με τον άνδρα-μονάρχη, ωθούμενη από τη μητρογραμμική καταγωγή της (L. Irigaray).[5] Στην πατριαρχική κοινωνία, το γυναικείο υποκείμενο, όπως και η θαμμένη στον χωμάτινο τάφο της Αντιγόνη, δεν μπορεί να ακουστεί, ο λόγος του εξαλείφεται, συγκρούεται, όμως, με την εξουσία και τελικά συντρίβεται από αυτήν (Whitford). Θάβοντας τον αδελφό της, η Αντιγόνη παύει να αποτελεί πλέον μόνο ένα προϊόν αιμομιξίας· μεταβαίνει, δηλαδή, από την κατάσταση του αντικειμένου, του περιθωριοποιημένου «άλλου», στην κατάσταση του υποκειμένου· η Αντιγόνη, απευθύνεται στον Κρέοντα ως ίση προς ίσο, αμφισβητώντας τους άγραφους κοσμικούς νόμους, βάσει των οποίων μόνο οι άνδρες του γένους έχουν το δικαίωμα να διεκδικήσουν την εξουσία.[6]

Η παράσταση ολοκληρώνεται με τη Μήδεια,[7] την πιο ανατρεπτική, ίσως, γυναικεία μορφή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Η Μήδεια, κόρη του Αιήτη, βασιλιά της Κολχίδας, βοηθά τον Ιάσονα να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας, σκοτώνοντας τον δράκοντα, ενώ, για να αποπροσανατολίσει τον πατέρα της, κόβει τον αδελφό της σε κομμάτια και τον πετά στη διαδρομή. Οι δύο εραστές φθάνουν στην Ιωλκό και η Μήδεια σκοτώνει τον Πελία, τον βασιλιά της Ιωλκού, προκειμένου ο Ιάσονας να πάρει τον θρόνο. Εξαιτίας της πράξης τους αυτής, εκδιώχθηκαν και κατέληξαν στην Κόρινθο. Ο Ιάσωνας, όμως, προδίδει τη Μήδεια και παντρεύεται τη Γλαύκη, την κόρη του βασιλιά Κρέοντα. Η Μήδεια φρενιάζει και θρηνεί για τα δεινά που υποφέρουν οι γυναίκες, ψάχνοντας να βρει τρόπο να εκδικηθεί τον Ιάσονα («Κανείς μην νομίσει πως είμαι ταπεινή, μαλακή ή αδύναμη/ ο χαρακτήρας μου αντίθετος είναι/ σκληρή στους εχθρούς, στους φίλους πιστή…»). Καταλαμβάνεται, τέλος, από εκδικητική μανία και σκοτώνει τα παιδιά της.

H Μήδεια καθίσταται δρων υποκείμενο, απαιτεί δικαιοσύνη και αναζητά εκδίκηση, συντρίβοντας τη στερεοτυπική μορφή της γυναίκας-θύματος που υπόκειται στη βούληση του άνδρα-αφέντη. Δεν ενσαρκώνει σε καμία περίπτωση τον ρόλο της αδύναμης γυναικείας φιγούρας που σιωπά ενώπιον της ανδρικής κυριαρχίας.

Στο συγκεκριμένο έργο, προβάλλεται έντονα η ισότητα των φύλων: τόσο ο άνδρας όσο και οι γυναίκα είναι ικανοί να διαπράξουν ειδεχθείς πράξεις, αποδομώντας την αφήγηση που θέλει τη γυναίκα παθητική, σιωπηλή και συγκαταβατική. Η Μήδεια δεν ανέχεται το ρόλο της απατημένης συζύγου· αντιδρά και εκδικείται, όπως οι άνδρες, είναι υπέρμαχος της ισότητας.[8] Η ηρωίδα αυτή συγκεντρώνει χαρακτηριστικά που στην αρχαιοελληνική κοινωνία αποδίδονταν παραδοσιακά στους άνδρες: είναι αποφασιστική και δυναμική, παίρνει την κατάσταση στα χέρια της και ελέγχει τη μοίρα της. Καταδεικνύει τα δεινά που υποφέρει η γυναίκα, λόγω της θέσης της και τη συγκρίνει με την απόλυτη ελευθερία των ανδρών.[9] Εξαιτίας της δύναμης και της οξύνοιάς της, στοιχεία που δεν προσιδίαζαν στο πλήρως υποταγμένο και ελεγχόμενο, γυναικείο υποκείμενο, δαιμονοποιείται και εγγράφεται στη συλλογική μνήμη ως πανούργα μάγισσα και παιδοκτόνος.

Η Μήδεια συγκεντρώνει πολλές ταυτότητες: εκείνη του πολιτικού υποκειμένου, που αμφισβητεί τον κυρίαρχο λόγο, της γυναίκας, της ξένης, της μητέρας και συζύγου. Η παιδοκτονία αποτελεί μια πράξη επαναστατική· η Μήδεια, σκοτώνοντας τα παιδιά της, αποκηρύσσει το ρόλο της μητέρας και προτάσσει τη γυναικεία της ταυτότητα, υπερτονίζει το ρόλο της ως πολιτικό υποκείμενο που αμφισβητεί και συγκρούεται ευθέως με την πατριαρχία. Σκοτώνει τα παιδιά της, γιατί αρνείται να συμμορφωθεί με το μητρικό και συζυγικό πρότυπο που της επιβάλλει το κοινωνικό της φύλο.[10]

Η Μήδεια δεν εκδικείται μόνο για τη συζυγική προδοσία· εκδικείται για τη θαμμένη στη γη Αντιγόνη, για τη θυσία της Ιφιγένειας, για τον ξεριζωμό της Εκάβης και την αρπαγή της Ελένης. Συγκρούεται με το πεπρωμένο της, παίρνοντας εκδίκηση για όλα τα δεινά που έχει υποφέρει η γυναίκα μέσα στους αιώνες.

Καλή θέαση.

Στοιχεία Παράστασης

Σκηνοθεσία: Κώστας Γάκης

Ερμηνεύουν: Κ. Γάκης, Μ. Παπαφωτίου

Τραγούδι επί σκηνής: Ίρις Κανδρή

Μουσική επί σκηνής: Στέλλα Ζιοπούλου

Συνεργασία στη σκηνοθεσία: Ανθή Φουντά

Επιμέλεια κίνησης: Ευθύμης Χρήστου

Σκηνογραφία: Στέφανος Λώλος

Κοστούμια: Σάλι Αλάραμπι, Κωνσταντίνα Μαρδίκη

Βοηθοί σκηνοθέτη: Βίλλη Κοντονικολάκη, Ισμήνη Πρωίου

Δ/νση Παραγωγής: Λευτέρης Πλασκοβίτης