Τι μας κάνει να αισθανόμαστε συμπόνια, αδελφικότητα, να θέλουμε να προσφέρουμε φροντίδα, να θυμώνουμε με την αδικία; Σπουδαίοι φιλόσοφοι πάλεψαν με τέτοια ερωτήματα για αιώνες. Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι η προέλευση αυτών των νοητικών καταστάσεων είναι η ψυχή, εννοώντας την όμως ως κάτι ξεχωριστό και ανεξάρτητο από το σώμα. Κάποιοι μάλιστα, όπως ο Πλάτωνας και ο Καρτέσιος πίστευαν πως παρότι το σώμα είναι φθαρτό, η ψυχή είναι αιώνια. Οι περισσότερες θρησκείες (αν όχι όλες) έχουν στηριχθεί σε αυτόν τον δυϊσμό και βασίζουν τις υποσχέσεις τους για αθανασία επάνω του. Σήμερα, για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα πρέπει να κοιτάξουμε τι έχει να μας πει η σύγχρονη επιστήμη.
Ποια είναι η σχέση, λοιπόν, του εγκεφάλου και της ψυχής; Νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι βρίσκουν πεζή την ιδέα ότι ο ψυχικός μας κόσμος αποτελείται από ηλεκτρικές και χημικές συνάψεις νευρώνων στον εγκέφαλο. Όμως η επιρροή του ‘υλικού’ εγκεφάλου στον ανθρώπινο νου έχει τεκμηριωθεί επαρκώς. Θα αναφέρω εδώ συνοπτικά κάποια παραδείγματα. Είναι γνωστό ότι ουσίες όπως τα ναρκωτικά ή τα αντικαταθλιπτικά χάπια επηρεάζουν τη σκέψη και τα συναισθήματα μας. Μπορεί όμως μια ανωμαλία του εγκεφάλου να αλλάξει ριζικά τις ψυχικές καταστάσεις των ανθρώπων; Ένα ακραίο παράδειγμα είναι άνθρωποι με εγκεφαλικά τραύματα. Κάποιοι εμφανίζουν επιθετικότητα, απότομες αλλαγές στην διάθεση τους ή αδυναμία να νιώσουν ντροπή. Άλλοι εμφανίζουν απάθεια σε πρόσωπα και ασχολίες που, πριν τραυματιστούν, ήταν πολύ σημαντικά στη ζωή τους. Σε μια έρευνα ένας έφηβος που συμμετείχε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα ανέπτυξε περίεργα συμπτώματα. Ξέσπαγε σε γέλιο σε ακατάλληλα σημεία, δυσκολευόταν να αντιληφθεί τον πόνο άλλων ανθρώπων, είχε συμπτώματα μανίας που πλησίαζαν την παράνοια. Τέτοια παραδείγματα είναι συχνά. Βεβαίως, δεν υποστηρίζω ότι τα συναισθήματα καθορίζονται αποκλειστικά από την φυσιολογία του ανθρώπινου εγκεφάλου, αλλά ότι αυτός εξηγεί την δυνατότητα που έχουμε για τέτοιες συναισθηματικές καταστάσεις.
Αν αποδεχτούμε ότι τα συναισθήματα ‘στεγάζονται’ στον ανθρώπινο εγκέφαλο προκύπτει το ερώτημα, ποια είναι η λειτουργία τους; Εξετάζοντας τον ανθρώπινο συναισθηματικό κόσμο καθαρώς επιστημονικά βλέπουμε ότι αποτελεί έναν περίπλοκο αλλά εξαιρετικό μηχανισμό για την διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Σκεφτείτε πώς θα ζούσαμε αν δεν βιώναμε πείνα, σεξουαλική ορμή, αλλά και ντροπή, πάθος για δικαιοσύνη, αισθήματα ηθικής, ανάγκη για κοινωνικοποίηση. Θα μπορούσε η λογική να αντικαταστήσει την λειτουργία των ενστίκτων; Νομίζω ότι όποιος άνθρωπος έχει κάνει δίαιτα στη ζωή του θα συμφωνούσε ότι η λογική είναι πολύ αδύναμη να χαλιναγωγήσει τα βασικά μας ένστικτα. Είναι προφανές ότι αυτές οι συναισθηματικές καταστάσεις έχουν σχηματιστεί μέσω της ανθρώπινης εξέλιξης αν εξετάσουμε το ένστικτο του φόβου. Ο φόβος μάς ωθεί να αποφύγουμε σενάρια τα οποία είναι δυνητικά επικίνδυνα. Σήμερα, όμως, αναχρονιστικές φοβίες για το σκοτάδι, για τα φίδια, για ορισμένα έντομα διατηρούνται και είναι πολύ συχνές. Αντιθέτως, δεν υπάρχει κανείς που να φοβάται με τον ίδιο τρόπο τα τσιγάρα, τα ανθυγιεινά φαγητά ή ακόμα και τα όπλα. Μπορούμε όμως να αιτιολογήσουμε την ύπαρξη των πιο ‘ευγενών’ αισθημάτων μας με αυτό τον τρόπο;
Ας εξετάσουμε τα αισθήματα ηθικής από εξελικτική σκοπιά. Πολλοί παρεξηγούν την θεωρία του Δαρβίνου και υποστηρίζουν ότι είμαστε προγραμματισμένοι να φερόμαστε εγωιστικά. Όμως, αν συλλογιστούμε τις ομάδες των προϊστορικών ανθρώπων που ζούσαν κάποτε στη γη αντιλαμβανόμαστε ότι εκείνες που ήταν πιο ικανές για συνεργασία είχαν και περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν. Επομένως, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το ‘γονίδιο’ του αλτρουισμού επικράτησε στους πληθυσμούς του προϊστορικού ανθρώπου καθώς εκείνες οι κοινότητες που συμπεριφέρονταν αλτρουιστικά επιβίωναν και αναπαράγονταν πιο συχνά. Η ίδια η ικανότητα κάποιων έμβιων όντων για οργάνωση σε ομάδες προϋποθέτει ότι η συμπεριφορά τους δεν καθορίζεται πλήρως από εγωκεντρικά ένστικτα. Εδώ όμως προκύπτει ένα ενδιαφέρον ερώτημα. Ας πάρουμε ως παράδειγμα μια ομάδα προϊστορικών ανθρώπων στην οποία όποιος έβρισκε τροφή είχε την υποχρέωση να τη μοιραστεί με την υπόλοιπη ομάδα, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια του την επιβίωση. Αν ένα μέλος αυτής της ομάδας δρούσε εγωιστικά και όταν έβρισκε τροφή δεν την μοιραζόταν, σύμφωνα με την εξελικτική θεωρία θα είχε ένα πλεονέκτημα απέναντι στους αλτρουιστές συνανθρώπους του και επομένως ίσως να επικρατούσε. Αυτό γίνεται πιο προφανές αν σκεφτούμε ότι πολλά ζώα που ζουν σε ομάδες είναι πρόθυμα να ρισκάρουν τη ζωή τους για να προστατέψουν την ομάδα. Τότε γιατί οι ‘εγωιστές’ πρόγονοί μας δεν επικράτησαν; Την απάντηση την βρίσκουμε στην συμπεριφορά ‘κοινωνικών’ ζώων. Στους χιμπαντζήδες αν κάποιο μέλος της ομάδας πιαστεί να παραβιάζει έναν άρρητο κανόνα της ομάδας, κινδυνεύει να σκοτωθεί από τους υπόλοιπους. Οι σύγχρονες κοινωνίες αποτελούν το αποκορύφωμα αυτής της μη εγωιστικής πλευράς του μυαλού μας, της ικανότητας να αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως μέλη μιας ομάδας και να πασχίζουμε για το καλό της. Ιδιαίτερα σήμερα αυτή η ικανότητα είναι πιο σημαντική από ποτέ.
Κλείνοντας, μπορούμε να εξηγήσουμε τον πολύπλοκο ψυχικό κόσμο του ανθρώπου με αυστηρώς επιστημονικούς όρους; Παρότι έχω αναπτύξει αυτό το ερώτημα πολύ συνοπτικά θεωρώ ότι οι επιστήμες της ψυχολογίας, της νευροεπιστήμης και της κοινωνιολογίας είναι εξολοκλήρου ικανές να εξηγήσουν την ανθρώπινη νόηση. Μπορεί μερικές φορές να μας στερούν το δικαίωμα να σκεφτόμαστε την ύπαρξή μας με μεταφυσικό ρομαντισμό, αλλά νομίζω ότι οι όμορφες ιστορίες για την προέλευσή μας είναι φτωχή αντικατάσταση για την πραγματική γνώση.
