Την προηγούμενη εβδομάδα προβλήθηκε στον κινηματογράφο Τριανόν το ντοκιμαντέρ ''Anaparastasis'' του Κωστή Ζουλιάτη, με θέμα τον βίο και την πολιτεία του αφανούς έλληνα συνθέτη, Γιάννη Χρήστου.
Από τους στίχους του Εμπειρίκου στην πρώτη σκηνή περνάμε στην Αίγυπτο του βασιλιά Φαρούκ, εκεί όπου γεννήθηκε ο Χρήστου. Η ανατροπή του καθεστώτος από τον Νάσερ θα τον οδηγήσει στην Χίο, και αργότερα στην Αθήνα. Στο πρώτο του έργο, την μουσική του Φοίνικα, συναντάμε επιρροές από τον σειραϊσμό του Berg, το fluxus που άνθιζε εκείνη την εποχή και τον μυστηριακό κόσμο των ονείρων (σε αυτό συνέβαλε και ο αδερφός του που σπούδαζε με τον Carl Jung). Επόμενος σταθμός είναι η μελοποίηση των γλυκόπικρων, παράδοξων ποιημάτων του T.S. Eliot – οι υποβλητικές ενορχηστώσεις του καταφέρνουν να αιχμαλωτήσουν το τραγικό χιούμορ του κειμένου. Η προσμονή της Πεντηκοστής από τους χριστιανούς στους δρόμους της Ιερουσαλήμ αποτελεί την θεματική στις Πύρινες Γλώσσες. Θα κάνει πρεμιέρα το '64 στην Οξφόρδη, με την χορωδία και την ορχήστρα του English Bach Festival.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η θρησκευτική πίστη είναι αναγκαία, καθώς δείχνει πως ο άνθρωπος φωτίζεται από μια δύναμη που δεν είναι δική του – το 'πιστεύω' πρέπει να υπάρχει λόγω ανθρώπινης αδυναμίας. Τα σημαντικά, 5 τελευταία χρόνια της καριέρας του επικεντρώθηκε στην αρχαία τραγωδία, χωρίς ωστόσο να παραλείπει τα διαδραστικά happenings και την ανάπτυξη της πρωτοποριακής θεωρίας των μεταμορφώσεων. <<Η απουσία μεταμορφωτριών δυνάμεων (από το έργο), διατηρεί τα ακουστικά συμβάντα σ' ένα και μόνον επίπεδο, ικανοποιώντας έτσι μόνο το διακοσμητικό μας αισθητήριο. Η τέχνη που δεν εξαίρεται πάνω από το επίπεδο αυτό, πιθανόν να είναι έντεχνη, αλλά δεν έχει πια κανένα νόημα. Πιστεύω πως έχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον μια τέχνη με υπόσταση λυτρωτική, από μια τέχνη διακοσμητικής φύσεως. Λυτρωτική, με την έννοια του ότι μας απελευθερώνει από την κοινή χωροχρονική συνέχεια και μας προσανατολίζει σε άλλες περιοχές εμπειρίας>>.*
Το αποκορύφωμα στην ενασχόλησή του με την δραματουργία είναι το soundtrack της ταινίας Οιδίπους Τύραννος, που γυρίστηκε στην Δωδώνη με ένα εξέχον καστ και τον Orson Welles στον ρόλο του Τειρεσία. Το ίδιο έργο επένδυσε ηχητικά ένα χρόνο αργότερα, με τον σκηνοθέτη Κάρολο Κουν να ταυτίζεται πλήρως με τα ηλεκτρονικά μέσα του συνθέτη. Στην ταινία προβάλλονται και σπάνια πλάνα από τις πρόβες στο Θέατρο Τέχνης. Σαν μαέστρος, ο Χρήστου εμφανίζεται απρόσιτος, με μια μυσταγωγική ενέργεια και έναν κυκλοθυμικό αέρα να τον περιβάλλουν. Στο αρχέγονο Mysterion, επιχειρεί να συνδέσει την πρωτόγονη δύναμη που υπήρχε πριν τις μουσικές φόρμες, με ένα εφιαλτικό περιβάλλον που ακροβατεί ανάμεσα στον διονυσιακό κόσμο των ζωντανών και τον, γεμάτο ψιθύρους και ουρλιαχτά των νεκρών. Οι αντισυμβατικές οδηγίες που συναντάμε στην σημειογραφία του (όπως π.χ. το σπαθί που κόβει απότομα μια φράση) ενισχύουν την απαιτητική θεατρικότητα που αποζητούσε – 'η μουσική μου πρώτα βλέπεται και μετά ακούγεται', έλεγε ο ίδιος. Στην, σουρεάλ, πράξη για 12 βλέπουμε τα έγχορδα να περικυκλώνουν τον πιανίστα, μουρμουρίζοντας με ένταση. Η κυρία με τη στρυχνίνη, για όργανα, ηθοποιούς, μια μεταλλική επιφάνεια και ένα κόκκινο πανί, θα κάνει τους ιδιότροπους κριτικούς να διαμαρτυρηθούν** και το κοινό να υστεριάσει – μέχρι και λιποθυμίες υπήρχαν. Βέβαια, στις αντιδράσεις ακούγονται και γέλια – ''αυτό θέλω'', λέει ο Χρήστου, ''να εκδηλώνονται''. Ο διευθυντής ορχήστρας κατευθύνει με 'σήματα κυκλοφορίας' την τελετουργία: οι ηθοποιοί, ανεπηρέαστοι από εξωμουσικά γεγονότα, καλύπτουν με το πέπλο την σολίστρια, η οποία αγκαλιάζει, μέχρι να καταπιεί εντελώς, τον υποτιθέμενο γιο της. Μέσα στον επώδυνο παροξυσμό, οι performers ουρλιάζουν, εώς την τελική κατάρρευση.
Χαρακτηριστικά δείγματα της αυθεντικής, αυθόρμητης απελευθέρωσης στην φιλοσοφία του Χρήστου δίνουν οι μαρτυρίες των συνεργατών του: Ο βαρύτονος Σπύρος Σακκάς θυμάται τον ήχο ενός μολυβιού στα δόντια του από την Αναπαράσταση I. Η Νέλλη Σεμιτέκολο διηγείται την βιωματική εμπειρία που πέρασε ερμηνεύοντας την δύσκολη τοκάτα για πιάνο και ορχήστρα: τα δάχτυλά της μάτωσαν κυριολεκτικά, με τον Χρήστου να της λέει ''ήθελα να πονέσεις''. Ο άντρας της, Γρηγόρης, χωρίς να έχει ιδιαίτερη σχέση με τη μουσική, αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της Αναπαράστασης III, ρίχνοντας μπουνιές στο πιάνο, ανάμεσα σε εκστατικά βογκητά. Επί δικτατορίας, έστησε τον Επίκυκλο, με το ουδέτερο υπόστρωμα μιας αέναης μαγνητοταινίας και την ανοιχτή συμμετοχή του κόσμου. Αφήνοντας αιχμές στους συνταγματάρχες για την λογοκρισία και τον αυταρχισμό, έδωσε έμμεσα τα εργαλεία στους ανθρώπους για να υπερβούν τα όρια αφηρημένου και συγκεκριμένου, μέσω της προσωπικής τους επανάστασης. Το τελευταίο του έργο, η Εναντιοδρομία, αποκαλύπτει τις διαπεραστικές πτυχές του παιχνιδιού των αντιθέσεων του Ηρακλείτου, συλλέγοντας και απελευθερώνοντας απόκοσμες ορχηστικές εκρήξεις. Η πρεμιέρα στο Auckland της California το '69 ήταν θριαμβευτική.
Ο θάνατός του σε αυτοκινητιστικό το '70 άφησε ένα ανεκπλήρωτο κενό στη μουσική. Καμία τιμή για τον τολμηρό ριζοσπάστη που υπερβαίνει το φραγμα του απλού επιγόνου της Βιέννης και του Darmstadt – τον δεσμό με το ιδίωμα τον έσπασε με μοναδικό κριτήριο την ειλικρινή δίψα για γνώση. Τα ακραία μέσα του φαίνονταν πάντα φυσιολογικά, και στα κρίσιμα σημεία δεν προσποιήθηκε ποτέ, με το βλέμμα μακριά από την ωραιοποίηση και τον καθωσπρεπισμό.
Η ταινία είναι υπερπλήρης, τονίζοντας και τις άγνωστες πλευρές του μεγάλου δημιουργού όπως το ενδιαφέρον για την χρήση της αναπνοής, την σύγχρονη χορογραφία, τις κινήσεις των άστρων και τους μύθους των Εσκιμώων.
Μέσα στην μετα-μουσική του Γιάννη Χρήστου, θα επιβιώνει για πάντα η παλλόμενη ψυχή του.
* Απόσπασμα από το βιβλίο του Χρήστου ''Ένα Πιστεύω για τη Μουσική''.
** Χαρακτηριστικό απόσπασμα εφημερίδας της εποχής: ''κριτικός είμαι, όχι ψυχίατρος''Δες και εδώ:http://anaparastasis.info/gr/
