Graffiti: Από τη σύγκρουση στην κοινωνική κινητικότητα

Με αφορμή το διάλογο που άνοιξε για το πρόσφατο γκράφιτι στο Πολυτεχνείο, είναι αναγκαίο να μελετήσει κανείς την ψυχολογική σκοπιά πίσω από τα λερωμένα με spray δάχτυλα του καλλιτέχνη γκράφιτι, την κοινωνία με την οποία διαρκώς συγκρούεται και εν τέλει τη νέα σχέση που δομεί με αυτή ώστε να καταφέρει να επιβιώσει στα πλαίσιά της.

«Το αυθεντικό περιβάλλον στο οποίο ζει και παίρνει μορφή η οπτική εκφορά του γκράφιτι είναι η διαλογικοποιημένη ετερογλωσσία : ανώνυμη και κοινωνική ως γλώσσα αλλά παράλληλα συγκεκριμένη με ιδιαίτερο περιεχόμενο και τονισμό ως μια υποκειμενική εκφορά».  Βλέπε τα πολλά «εκφράζει τη μαυρίλα και  το χάος των καιρών μας» ^{[1] [2] [3]} ή τα γεμάτα αυτοπεποίθηση « αυτός που το έκανε ήξερε τι ήθελε να περάσει».

Στην πραγματικότητα, με  τη  δημόσια αντιπαράθεση ή σύγκλιση το γκράφιτι μετουσιώνει τις ακαθόριστες γραμμές του σε περιεχόμενο και τον περαστικό δέκτη σε σκεπτόμενο κοινό. Πάνω στους fans ή haters, ο καλλιτέχνης γκράφιτι προβάλλει την πρωτογενή του ανάγκη να αναγνωριστεί ή να κατακριθεί, αλλά εν πάση περιπτώσει να γίνει ορατός. Ορατός όχι απαραίτητα ενδοατομικά και κατ’ επέκταση ναρκισσιστικά, αλλά δι- ομαδικά και πολυσήμαντα, εκπροσωπώντας τη δική  του μειονότητα παλεύει να περάσει τη βαρύγδουπη  και γεμάτη ρίσκο κοινωνική επιρροή.

«Η τέχνη όμως δεν κρατάει αυτή τη μαγική εξουσία παρά όσο διάστημα είναι εξουσία άρνησης. Δε μπορεί να μιλήσει με τη δική της γλώσσα παρά όσο είναι ακόμη ζωντανά τα σύμβολα που απορρίπτουν και αρνούνται το κατεστημένο», θα έλεγε ο Μαρκούζε

Το crew ως μία νέα οικογένεια, εσωκλείει μία καινούργια νοηματοδότηση, τόσο για το ίδιο το άτομο το οποίο ξαναβαφτίζεται με τη συμβολοποίηση της  tagg-ιάς του σε ένα αναγεννημένο κοινωνικό υποκείμενο αλλά και για την ίδια την τάξη στο όνομα της οποίας έρχεται σε ρήξη:  Κατώτερη κοινωνική τάξη αν το πάρουμε στενά μαρξιστικά, υπό το πρίσμα πως στις αρχές του ’60 οι φτωχοί του San Francisco αποφάσισαν να δώσουν μορφή στο ghetto και χρώμα στο περιθώριο. Καταπιεσμένη κοινωνική τάξη αν το αφουγκραστούμε γκραμσιανά με την έννοια πως οι κυρίαρχοι ορισμοί της πραγματικότητας εκφέρονται από μια ηγεμονία που αποκλείει τις υποδεέστερες τάξεις από την παραγωγή πολιτισμού.

 

 

«Η τέχνη όμως δεν κρατάει αυτή τη μαγική εξουσία παρά όσο διάστημα είναι εξουσία άρνησης. Δε μπορεί να μιλήσει με τη δική της γλώσσα παρά όσο είναι ακόμη ζωντανά τα σύμβολα που απορρίπτουν και αρνούνται το κατεστημένο», θα έλεγε ο Μαρκούζε και θα συμπλήρωνε ο Bansky λίγα χρόνια μετά μπαίνοντας στα πιο επικίνδυνα δημόσια μέρη για να βάψει. Με τον ίδιο τρόπο, φτάνοντας στο αποκορύφωμα της επικινδυνότητας , πολλοί νέοι θα χάσουν τη ζωή τους προσπαθώντας να βάψουν τρένα λίγο πριν αρχίσουν να κινούνται. Από την εφηβεία τους κιόλας, αρνούμενοι να αποδεχθούν ως μόνη πολιτισμική τροφή εκείνη του σχολείου ή της μικροαστικής κοινότητας τους, δομούν μαζί με τους μέντορες, τη δική τους αποκλίνουσα υπό- κουλτούρα. Υπο- κουλτούρα που είτε αυτό- προσδιορίζεται ως τέτοια είτε ετικετοποιείται έτσι από το κοινό της. Βέβαια, δε θα μπορούσε να ντυθεί ως αποκλίνουσα χωρίς την απόκλιση  την ίδια. Γι’ αυτό ακριβώς δομεί εξονυχιστικά τον αντι- ηγεμονικό της χαρακτήρα, βασικό συστατικό του οποίου είναι να προκαλεί την αντίδραση της αστυνομίας και των Μ.Μ.Ε, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την αντίσταση της ίδιας της υπο- κουλτούρας μέσα στα κυρίαρχα πλαίσια των νοημάτων.

 

Διαβλέποντας όμως τον ξεκάθαρα αντι-καθεστωτικό του χαρακτήρα, ο κόσμος του γκράφιτι ως μικρόκοσμος κάθε κοινωνικού ιστού, δεν αποβάλλει εξ’ ολοκλήρου τις κυρίαρχες δομές οργάνωσής του. Έτσι αναπαράγει την έννοια της ιεραρχίας, ξεκινώντας από τους taggers,συνεχίζοντας με τους τοιχογράφους ή muralists και φτάνοντας στους πραγματικούς «ζωγράφους» ή αλλιώς graffiti writers. Οι taggers, συνήθως νεαροί έφηβοι απευθύνονται στους μέντορες της γειτονιάς τους για να μάθουν κάποιες βασικές τεχνικές αλλά ποτέ δε θα έχαναν το χρόνο τους για να γίνουν τοιχογράφοι. Όπως λέει και ένας από αυτούς :  «  Είμαι ο βασιλιάς των γραμμών. Ξέρουν πως είμαι εγώ ακόμη και όταν δεν έχω στυλ. Ακόμη και όταν βάφω απλά. Γιατί να μείνω πίσω στο tagging για να γίνω καλύτερος ζωγράφος; Θα μου έπαιρνε ένα χρόνο όλο αυτό και τότε θα εμφανιζόταν κάποιος άλλος βασιλιάς. Τότε θα ήμουν ένα τίποτα».  ^[4] Βασικός στόχος των taggers – που συνήθως συνδέεται και με το μικρό της ηλικίας τους- είναι να διακριθούν  σε σχέση με τους συμμαθητές τους, χρησιμοποιώντας το γκράφιτι ως προμετωπίδα υπεροχής: «Όλο το σχολείο ξέρει τι έχω κάνει, τι μπορώ να ξανακάνω. Κερδίζω σεβασμό, είμαι γραφιάς». ^[4]

Ωστόσο, οι ίδιοι οι τοιχογράφοι από την πλευρά τους φαίνεται να βάζουν ένα αυστηρό όριο ανάμεσα στους ίδιους και τους taggers. «Ούτε ένας στους 100 taggers δεν έχει τις ιδέες και το στυλ ούτε καν για  μία τοιχογραφία». Εκτός αυτού όμως, πέρα από να κλέβουν spray και να φεύγουν , δεν έχουν και τα κότσια να ρισκάρουν πραγματικά για την τέχνη τους: « Οι taggers ποτέ δε φτάνουν κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό. Απλά πετάνε το spray και μπαίνουν μέσα στο τραίνο ή φεύγουν απ’ έξω όταν ακόμα το τραίνο είναι στο σταθμό . Είναι τόσο γρήγοροι που οι μπάτσοι ποτέ δεν τους βλέπουν». ^[4]

 

Οι τοιχογράφοι όμως  είναι οι μόνοι που μπορούν στην πραγματικότητα  να βάψουν ένα τραίνο ολόκληρο ακόμα και όταν κινείται. « Πρέπει να ανιχνεύσουμε για να βρούμε τα σωστά λημέρια και τούνελ ώστε να μπορέσουμε να δουλέψουμε πολλή ώρα για να τελειώσουμε το τραίνο πριν μας πιάσει η αστυνομία» ^[4]

Πάνω και από τους τοιχογράφους, βρίσκονται οι ζωγράφοι, οι οποίοι αναγνωρίζονται ως καλλιτέχνες πλέον εκπροσωπώντας μία μορφή σύγχρονης τέχνης αλλά και παίρνοντας μία θέση στην κινούμενη αγορά εργασίας. Φεύγοντας αυστηρά από το ghetto και τα... στενά, περνάνε στις galleries, αντικαθιστούν τον τοίχο με καμβά και τον κίνδυνο να σε πιάσουν με το προνόμιο του να μπορούν να επιβιώσουν μέσα από την τέχνη τους. Μπλουζάκια, κούπες και πίνακες αρκούν για να μετασχηματίσουν την ανάγκη για σύγκρουση σε μέσο κοινωνικής κινητικότητας. Όσοι καταφέρουν να αναγνωριστεί το ταλέντο τους από την κοινωνία, ανοίγουν έναν καινούργιο πιο ομαλοποιημένο δρόμο για την τριβή τους με το κυρίαρχο. Συχνά τους ζητάνε διευθυντές σχολείων να ζωγραφίσουν τα προαύλια και δήμαρχοι να κοσμήσουν μεγάλα κτίρια της πόλης , έτσι ώστε να συμφιλιωθούν με τον «εκσυγχρονισμό».

Χρησιμοποιώντας την αργκό του δρόμου, παλεύει να χειραγωγήσει την αντίσταση , καθιστώντας τη σύγκρουση αναίμακτη και την έκφραση ωραιοποιημένη.

Η άρνηση αρχίζει να αγκαλιάζεται από μια νόρμα που στην ανάγκη της για διαρκή αποδοχή εμπίπτει σε μία αστική Αναγέννηση του 21ου αιώνα. Χρησιμοποιώντας την αργκό του δρόμου, παλεύει να χειραγωγήσει την αντίσταση , καθιστώντας τη σύγκρουση αναίμακτη και την έκφραση ωραιοποιημένη. Οι ακαθόριστες γραμμές αρχίζουν να παίρνουν γυναικείο σχήμα, αποδεκτά χαρακτηριστικά  και οικειοποιημένα χρώματα. Πολλές φορές δεν παρακάμπτουν το πολιτικό τους περιεχόμενο, όμως δε ρισκάρουν να χάσουν και τη ζωή τους γι’ αυτό.  Πλέον το γκράφιτι δεν είναι μόνο παράνομο και σκληρό. Είναι και νόμιμο και αποδεκτό. Τι κι’ αν στους ίδιους δρόμους οι προσαγωγές ανηλίκων συνεχίζουν το ξημέρωμα στον ΗΣΑΠ;

Πηγές:

[1] Lynn, N. & Lea, S. J. (2005). ‘Racist’ graffiti: text, context and social comment. Visual Communication, 4(1): 39–63. London, Thousand Oaks, CA and New Delhi: SAGE Publications

[2] Bakhtin, M. (1986). Speech Genres and Other Late Essays. Trans. Vern W. McGee. Austin, Texas: University of Texas Press

[3] Ζαϊμάκης, Γ. (2013). Η ετερογλωσσία του γκράφιτι στην ποιοτική έρευνα: Μεθοδολογικές διασταυρώσεις σε ανοίκειους κοινωνικούς κόσμους. στο: Πουρκός, Μ. επιμ. Δυνατότητες και όρια της μείξης των μεθοδολογιών στην κοινωνική ψυχολογία και εκπαιδευτική έρευνα: επιστημολογικά και ερευνητικά ζητήματα των προοπτικών διεύρυνσης του ερευνητικού σχεδιασμού. Αθήνα: Ιων

[4] Lachmann, R. (1988). Graffiti as Career and Ideology. U.S.: The American Journal of Sociology, No. 2, Sep. 1988, pp. 229-250.

*Κεντρική φωτογραφία άρθρου: Sr.x, Sokram, Nana, David Villaecija - Gijon (Spain)