Μακρύ ροκ εν' ρολ για το Νίκο

(ή, αλλιώς: «Ανατέμνοντας τον άνθρωπο - σινεμά»)

Σας την έσκασα.

Τα πάω καλύτερα με τις λέξεις, απ’ ό,τι με κλίμακες, συγχορδίες και κλειδιά…

Εξάλλου, η ροκ είδε, προ πολλού, τα ραδίκια ανάποδα.

Κι εξάλλου, για κάτι τέτοια επαρκεί ο The Boy (τσεκάρετε πόσο υπέροχα μάς τον θύμισε εδώ, στους «Αισθηματίες»).

Κι εξάλλου, ο ίδιος ο Νικολαΐδης ξεπήδησε απ’ τη λογοτεχνία:

Δημοσίευσε το πρώτο έργο του, την αλλόκοτη συλλογή διηγημάτων «Οι Τυμβωρύχοι», το ’66 - εννέα ολόκληρα χρόνια προτού εισέλθει στο σινεμά, με τη μεγάλου μήκους: «Ευρυδίκη ΒΑ 2037» (δεν βρήκε, καν, διανομή/ όσο για τη μικρού μήκους του, «Lacrimae Rerum», του ’62, την είχε ο ίδιος αποκηρύξει).

Επίσης, προτού καταξιωθεί, με τη δεύτερη μεγάλου μήκους του, «Τα Κουρέλια τραγουδάνε ακόμα» (1979), λάμβανε εύσημα για το μυθιστόρημα «Ο οργισμένος Βαλκάνιος».

Στο σύνολο της καριέρας του ως σκηνοθέτης-σεναριογράφος, αλλά και συγγραφέας, μάς χάρισε άλλα 2 βιβλία («Γουρούνια στον Άνεμο», «Μια στεκιά στο μάτι του Μοντεζούμα» => Το 'χε γράψει, αλλά όχι "μοντάρει", πεθαίνοντας) και άλλες 6 ταινίες («Γλυκιά Συμμορία», «Πρωινή Περίπολος», «Singapore Sling», «Θα σε δω στην κόλαση αγάπη μου», «Ο χαμένος τα παίρνει όλα», «The Zero Years»), μ’ αποτέλεσμα να μνημονεύεται, πρώτιστα, ως σκηνοθέτης.

Η ιδιαίτερη κοσμοθεωρία του (απαξία – άρνηση της Κοινωνίας, των οργανωμένων συμφερόντων, των κυρίαρχων ηθικών), καθώς κι ο λόγος των χαρακτήρων (κοφτές στιχομυθίες, μ’ αιχμηρές ατάκες και σαρκασμό - ή απευθείας αναφορά στη λογοτεχνία), τον καθιστούν σκηνοθέτη «auteur», που μετουσίωνε τα γραπτά του σε σελιλόιντ.

Τρανό παράδειγμα, η πρώτη ταινία του, «Ευρυδίκη»: Ζωντανεύει ένα καφκικό σύμπαν, στα απόνερα της 7χρονης Δικτατορίας – και εις πείσμα του, τότε, «αριστερού σινεμά». Εδώ, η πάλη με την εξουσία αποδίδεται πλάγια, και όχι με στρατευμένη γραφή.

Κεντρικός άξονας που, εφεξής, διαπερνά το σύνολο της φιλμογραφίας του: Η Βία. Είναι, δε, χαρακτηριστικό ότι σε καμιά ταινία του δεν απουσιάζουν τα όπλα (ακραίες περιπτώσεις: «Γλυκιά Συμμορία» και «Ο Χαμένος τα παίρνει όλα», όπου εκτυλίσσονται μακελειά/ Ενώ και στην «Πρωινή Περίπολο» η ηρωίδα δεν αποχωρίζεται, ούτε γι’ αστείο, την καραμπίνα της).

Κατ’ επέκταση, ο Θάνατος. Σ’ όλες τις ταινίες του (πλην «Ευρυδίκης»;) κάποιος, ή κάποιοι… τεζάρουν.

Τρίτο συνεκτικό στοιχείο: Η Γυναίκα. Σ’ όλες τις ταινίες του, το «ασθενές φύλλο» θ’ αναδειχθεί σε δυναμικό. Αυτάρκες. Κυρίαρχο! Κι έτσι, πρωταγωνιστεί, ή, έστω, συμπρωταγωνιστεί μες στη σύγκρουση – δίχως μητρότητα, κοινόχρηστα και νοικοκυριά…

Οι ήρωες των ταινιών του είναι, αποκλειστικά και μόνο, στοιχεία του περιθωρίου, ή μιας μποέμ μεγαλοαστικής τάξης. Δεν έχουν επάγγελμα, καθημερινότητα, ή τις σκοτούρες του «μέσου» ανθρώπου. Δεν έχουν οικογένεια, δεν είναι ποτέ ούτε γέροι, ούτε και παιδιά (στις ταινίες εμφανίζονται παιδιά μόνο φευγαλέα, 2-3 φορές/ Γέροι, όμως, ποτέ!!!)

Συγκρούονται είτε με το παρελθόν τους, είτε μ’ αόριστες/ασαφείς εξουσίες, που θέλουν να τούς επιβληθούν. Η ηθική εκλείπει πλήρως από τη μάχη, ωστόσο η φιλία, η συντροφικότητα κι οι εσωτερικοί (μεταξύ παρανόμων) κώδικες, επιζούν.

Το εν λόγω μοτίβο είναι, εν πολλοίς, παρμένο απ’ την ταινία του Peckinpah, «Wild Bunch» («Άγρια Συμμορία»), που ελληνοποιείται, το ’83, ως «Γλυκιά», και μεταφέρεται από το Far West σε σπιταρόνα της Κηφισιάς – χωρίς, όμως, ν’ αναιρείται το πνεύμα του Western (4 καουμπόηδες: 2 άντρες - 2 γυναίκες, κινούμενοι κατά πάντων).

Στη «Συμμορία» του Ν.Ν., όπως και σε κείνη του Peckinpah, οι ήρωες είναι αδίστακτοι (κλέβουν, πυροβολούν, εξαπατούν, γίνονται ζιγκολό…), αλλά, την ίδια στιγμή, θυσιάζονται, ιπποτικά («ή όλοι ή κανένας», λέει, για την ακρίβεια, η Σοφία) Και, μάλιστα, χωρίς πιθανότητες σωτηρίας - Ως νέοι «300» του υπόκοσμου και της αντικρατικής βίας...

Παρεμφερής λογική στην «Περίπολο»: Ο ήρωας κι η ηρωίδα σκοτώνουν στυγνά, δίχως, καν, να γνωρίζουν τα θύματά τους, αλλά, την ίδια στιγμή, ρισκάρουν τη ζωή τους για τη συντροφικότητα (και μάλιστα, χωρίς να ’ναι ακριβώς «φίλοι»!)

Το ίδιο μοτίβο απαντάται και στο «Χαμένο» καθώς και σ’ άλλες ταινίες του.

Μια έκτη κοινή θεματική, που διαπερνά το σύνολο της φιλμογραφίας του Ν.Ν: Ο «πειραγμένος» ερωτισμός. Εκδηλώνεται είτε υπό μορφή ανεκπλήρωτου («Γλυκιά Συμμορία», «Τα κουρέλια τραγουδάνε ακόμα», «Πρωινή Περίπολος», «Singapore Sling»…), είτε υπό τη μορφή διαστροφής.

Το γυμνό και το σεξ πανταχού παρόντα, με κορύφωση στις ταινίες: «Singapore Sling», «Θα σε δω στην κόλαση αγάπη μου», «Zero Years». Τολμηρότερη, μ’ ένα σύμπλεγμα σεξ, βίας κι αποστροφής (εμετός, εντόσθια, ουρολαγνεία, αποκρουστική παρουσίαση ενός γεύματος μπουρζουά - αλά Bunuel), το «Singapore Sling»!

H «κανονικότητα» των ανθρώπινων – ερωτικών σχέσεων δε φαίνεται να εμπνέει το σκηνοθέτη.

* Κλείνοντας με το σκέλος των θεματικών, ας σημειωθεί πως οι ταινίες του διαρθρώνονται σε 2 (άτυπες) τριλογίες, και μία τρίτη, που ’μεινε ανολοκλήρωτη:

1) «Ευρυδίκη ΒΑ 2037» - «Πρωινή Περίπολος» - «The Zero Years» => «Το σχήμα του εφιάλτη που έρχεται»

2) «Τα κουρέλια τραγουδάνε ακόμα» - «Γλυκιά Συμμορία» - «Ο χαμένος τα παίρνει όλα» => «Όχι πια εδώ» (μαζί με τα βιβλία «Οργισμένος Βαλκάνιος» - «Γουρούνια στον άνεμο»).

Ο τίτλος της τριλογίας εκφέρεται απ’ την Έλσα, στην ταινία «Ο Χαμένος τα παίρνει όλα».

3) «Singapore Sling» - «Θα σε δω στην κόλαση αγάπη μου»

Οι τριλογίες 1 και 2 είναι, έμμεσα ή άμεσα, πολιτικές (παραδόξως, ο Ν.Ν. αντέκρουσε την «αριστερή στράτευση» με καλαίσθητη, αντισυστημική (αντι-)ηθική).

Μορφολογικά:

O Νίκος Νικολαΐδης, όσο κι αν ξένισε, ή σόκαρε με το περιεχόμενο, ουδέποτε εγκλήθηκε για το «περιτύλιγμα» (τεχνικό - αισθητικό).

Σχεδόν όλα του είναι γυρισμένα σε κλειστούς (στο ίδιο του το σπίτι – ή μάλλον της γυναίκας του…) χώρους, μ’ εξαίρεση, εν μέρει, την «Περίπολο» και το «Χαμένος τα παίρνει όλα». Η φωτογραφία είναι σκοτεινή, με προσεγμένους, «σποτ» (αμερικάνικης νοοτροπίας) φωτισμούς, σε πρόσωπα κι αντικείμενα.

Μάλιστα, η προσήλωσή του σε λεπτομέρειες των αντικειμένων (καθρέφτες, δίσκοι και πικάπ, μπιμπελό, παραπετάσματα, φυτά…) μοιάζει να ’ρχεται απευθείας από το Μπαρόκ (μαζί με αρχοντικά, επιβλητικά οικήματα και ντεκόρ).

Οι ήρωες (σκοτεινοί και πεσιμιστές), η ατμόσφαιρα (νύχτα, καταχρήσεις, βροχή), τα πράγματα (βινύλια, vintage αμερικάνικα αμάξια…), η μουσική (50’s, απαρχές ροκ – πλαισιωμένη από κλασσική, ή «ήρεμες» συνθέσεις του Χατζηνάσιου, ως αντίστιξη στη σκοτεινιά των ηρώων) παραπέμπουν στην αγαπημένη εποχή του Ν.Ν., τα χρόνια της νιότης του, καθώς και το film noir. Και, ακόμη παλαιότερα, το kammerspiel.

Σε πολλές ταινίες (πχ «Κουρέλια», «Γλυκιά Συμμορία», «Περίπολος») περιέχονται ευθείες αναφορές στη δεκαετία ’50 και τα «μνημεία» της (αφίσες, εξιστορήσεις, φωτογραφίες, εγκιβωτισμένες κινηματογραφικές ή τηλεοπτικές προβολές). Όσο για το «Singapore Sling», αναγεννά, εντελώς πιστά, ως προς τη φόρμα, τ’ αρχέτυπα φιλμ νουάρ με τα οποία γαλουχήθηκε ο Ν.Ν.

Ευρύτερες θεματικές – μορφικές επιρροές (που, όχι μόνο δεν κρύβονται, αλλά δείχνονται εμφατικά), από: «Laura» (χρήση του ονόματος, της υπόθεσης, της μουσικής, και μιας αυτούσιας σκηνής, μες στο «Singapore Sling»), «Ι Walked with a Zombie», «The Big Sleep», «Sunset Boulevard», και, φυσικά, το προαναφερθέν «Wild Bunch».

Στην ταινία «Ο Χαμένος τα παίρνει όλα», τα κόκκινα νέον στην αντανάκλαση της ασφάλτου, το γραφείο του «χοντρού», με τις γρίλιες, κι άλλα νουάρ μοτίβα, περιέχουν και νύξεις στο «Samurai» (δολοφόνος με καναρίνι, για συντροφιά/ κοντινά στο ρολόι χειρός). H «Πρωινή Περίπολος» έχει αυτούσια κείμενα από… Hitchkock, Howard Hawks, Billy Wilder, ενώ η κατακλείδα σκηνή της μετεμψυχώνει το «Καλοκαίρι του ’42»!

* Αποκλίσεις απ’ το νουάρ:

Η συμβολική, ή ακαθόριστη εξουσία που επικρέμεται ως κίνδυνος.

Σε κανένα νικολαϊδικό φιλμ, δεν εμβαθύνονται, ως χαρακτήρες, οι μπάτσοι. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις, δε, («Ευρυδίκη, Πρωινή Περίπολος», «The Zero Years») δεν κατονομάζονται, καν. Στην «Ευρυδίκη», πέρα από άδηλο, το κρατικό όργανο είναι –κατά κυριολεξία- και απρόσωπο! Ποικιλότροπα απωθητικό (Απώτερο «μήνυμα»: Η Εξουσία είναι Ιδέα. Δεν πρέπει να ταυτίζεται με το (εκάστοτε) κράτος, ή οικονομικό σύστημα).

Ο χρόνος δεν ρέει, πάντοτε, γραμμικά. Στην «Ευρυδίκη», τα «Κουρέλια», την «Κόλαση», αλλά και το «Singapore Sling», παλινωδεί - αναλόγως με τις ταινίες των Fellini, Antonioni, Tarkovsky…

Τα πλάνα, εν πολλοίς κοντινά, σε εκφράσεις, σώματα κι αντικείμενα. Τα κάδρα: αψεγάδιαστα γεωμετρικά. Η κίνηση της μηχανής κλασσική, δίχως νεοτερισμούς, κουνήματα ή παιγνιώδεις πλανοθεσίες. Το μοντάζ: κατά κανόνα συμβατικό («σπάει» μόνο στις ασυνέχειες του χρόνου).

Φωτογραφία: Στρωτή και άρτια, έως μαγική («Ευρυδίκη ΒΑ 2037» => Γιώργος Πανουσόπουλος, «Πρωινή Περίπολος» => Ντίνος Κατσουρίδης, «Συμμορία», «Singapore Sling» => Άρης Σταύρου). Τα κοστούμια και τα σκηνικά σφραγίζουν όλες τις ταινίες του, αναιρώντας την έλλειψη χώρου (Αμφότερα επαφίενται στη σύζυγο και παραγωγό του Ν.Ν., Marie Louise Βαρθολομαίου).

Το σύνολο της μορφής και, εν πολλοίς των ερμηνειών, διέπεται από φορμαλισμό – πολλές φορές πρόδηλο. Τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη.

Ο ήχος, τουλάχιστον στις εκδόσεις των DVD, προέρχεται από πηγάδι.

Το budget μικρό, εξ ου κι επιστρατεύονται άγνωστοι, ή γνωστοί από προηγούμενες ταινίες του, ηθοποιοί (σημ: Ο πρωταγωνιστής του «Singapore Sling» περνάει, για δευτερόλεπτα, απ’ τη «Συμμορία»… Στην ίδια ταινία εμφανίζονται ο Χάρης Ρώμας και ο Μάνος Τσιλιμίδης (σήμερα: trash ραδιόφωνο για γριές!), ενώ κάτι μου λέει ότι κaι ο ίδιος ο σκηνοθέτης οδήγησε, για δευτερόλεπτα, μία BMW. Αν είμαι σωστός, πρόκειται για τη μόνη του «εμφάνιση», μετά το «Κιέριον» => Τσεκάρετε, btw, και το υπόλοιπο cast της ταινίας!)

Εκπτώσεις στην εικόνα παρατηρούνται μόνο στην τελευταία του, «The Zero Years», καθότι τραβηγμένη ψηφιακά. Σ’ εποχές πολύ πρώιμες για το Digital… Γι’ αυτό κι η αισθητική της φαίνεται «τηλεοπτική»/ Το ίδιο, φυσικά, ισχύει, για «Το κορίτσι με τις βαλίτσες» (τηλεταινία ΑΝΤ1, 1993 - πρωταγωνιστεί ο Λαζόπουλος), την οποία ο Ν.Ν. θ’ «απέσειε» απ’ το μητρώο του, παρά την τρελή τηλεθέαση. Για τον ίδιο λόγο (μαζική αποδοχή) τον… τσάντισε κι η Γλυκιά Συμμορία!

Παρεμπιπτόντως, ο Νικολαΐδης – ναι, αυτός ο γίγαντας του λόγου και της εικόνας! - βιοπορίστηκε, κατ’ ομολογία του, από… διαφημίσεις.