Σημείωμα εκ της αρχισυνταξίας: για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου, αλλά και για να ακούσετε ωραία μουσική, συστήνεται να διαβαστούν και οι υποσημειώσεις.
Είναι πράγματι αρκετά δύσκολο να περιγράψω με λόγια τι είναι η τζαζ. Οι ίδιοι οι μουσικοί σπανίως μιλάνε ή γράφουν τις σκέψεις τους, προτιμούν να εκφράζονται μέσα από τα μουσικά τους όργανα. Ενδεχομένως, αυτό βολεύει και εμάς, καθώς ολόκληρη η δημιουργικότητα συγκεντρώνεται σε ένα γεγονός, σε ένα συμβάν, του οποίου θα τύχει να είμαστε μάρτυρες. Μιλάω για συμβάν, διότι η τέχνη πρέπει εν μέρει να αντιμετωπίζεται βιωματικά. Προϋποθέτει και δημιουργεί την ταυτόχρονη ενεργοποίηση γνωσιακής και συναισθηματικής λειτουργίας. Σε αυτό η τζαζ τα πηγαίνει περίφημα. Συνδυάζει την τεχνική και αυτόν τον πλουραλισμό μουσικολογικής φύσεως με το στοιχείο της άμεσης αφήγησης (αυτοσχεδιασμός) [1].
Δεν θα αναφερθώ εκτενώς σε τεχνικά ζητήματα, γιατί θεωρώ ότι η τζαζ είναι κατ' αρχήν τρόπος σκέψης. Αρχικά, όμως, μια αναφορά στην τεχνική είναι αναγκαία, ίσως έτσι γίνουν φανερά και τα υπόλοιπα στοιχεία που κυριαρχούν στην τζαζ. Η τεχνική στην τζαζ δεν μοιάζει με αυτή την αυστηρή τεχνική, την κινησιολογική, που παράγει έναν καθαρό ήχο, αισθητικά ακέραιο. Για την ακρίβεια, αν ο ήχος παραμορφώνεται σε έναν βαθμό, αυτή η παραμόρφωση λειτουργεί θετικά, δίνει την χροιά, τονίζει την ταυτότητα του μουσικού, σε μια προσπάθεια να μιμηθεί την ανθρώπινη ομιλία: κανείς από μας δεν προφέρει στο ακέραιο τις λέξεις (θα αναφερθώ παρακάτω). Αυτό δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση πως οι τζαζίστες στερούνται τεχνικής κατάρτισης, το αντίθετο: φαίνεται να είναι σε τέτοιο βαθμό καταρτισμένοι έτσι ώστε να είναι ανεξάρτητοι από κάθε τεχνικό εμπόδιο. Η τεχνική τους βασίζεται στην ενίσχυση της ταυτότητας με όποιο κόστος, ακόμα και αν είναι η ποιότητα του ήχου, κάτι το οποίο δεν ισχύει σε καμιά περίπτωση στην κλασική μουσική: o ήχος πρέπει να είναι καθαρός, άλλωστε η μουσική συντίθεται με αυτό ως βάση. Η καθαρότητα συμπεριλαμβάνεται στη σύνθεση.
Σχετικά με το μουσικολογικό κομμάτι, οι αρμονικές σχέσεις φαίνεται πως υπηρετούν την ίδια ιδέα: πρέπει να είναι σε θέση να εκφράσουν το συναίσθημα ή τη σκέψη σε όλες τις εκφάνσεις με τρόπο άμεσο, ''πλαστικό''. H αρμονία στην τζαζ δεν είναι χρονολογικά στατική καθώς συνεχώς παραλάσσεται για να αναδείξει συνεχώς νέες σημασίες [2], δηλαδή δεν περιορίζεται κάθε φορά στην αρχική σύνθεση. Ο κάθε μουσικός κινείται γύρω από την αρμονία προσεγγίζοντας την από διαφορετικές μεριές και στην ουσία πλαισιώνει, ενώ άλλοτε αναλύει την αρχική σύνθεση. Άλλοτε ''θλίβει'', συγκεντρώνοντας τη μουσική γύρω από ένα κέντρο και άλλοτε ''εφελκύει'' τις αρμονίες παράγοντας μακρινές αρμονικές σχέσεις. Η αρχική σύνθεση είναι ένας βασικός οδηγός βάσει του οποίου προκύπτουν διάφορες διακλαδώσεις αναλόγως το στυλ, την εποχή και το σύστημα του μουσικού. Αυτός είναι και ένας λόγος που συνεχίζει ακόμα η τζαζ να δημιουργεί συνεχώς νέες τάσεις, με κοινό άξονα τον αυτοσχεδιασμό. Κάθε φορά το μουσικό θέμα εκτίθεται με διαφορετικό τρόπο, παραλλαγμένο, αναλυμένο.
Αντίστοιχα οι μουσικοί χειρίζονται τον χρόνο. Σίγουρα, το στοιχείο του swing και αργότερα το african cross rythm, οι έθνικ ρυθμοί [3] έπαιξαν για αρκετό καιρό καθοριστικό ρόλο στο είδος και ακόμα είναι σχεδόν αναπόφευκτο ένας επίδοξος μουσικός της τζαζ να μην έρθει σε επαφή μαζί τους. Αλλά στην τζαζ και πάλι δεν μιλάμε απλά για ένα μουσικό ιδίωμα, δεν αρκεί αυτό, ούτε για τις τεχνικές διασκευής του ρυθμού [4],μιλάμε για την ικανότητα του μουσικού να κινείται εντός ενός χρονικού ορίου και ενίοτε ακριβώς συγχρόνως με τον παλμό. Η εναλλαγή αυτών των δύο ρυθμικών καταστάσεων παράγει την αίσθηση της ρυθμικής κίνησης. Αυτό το χρονικό όριο είναι η προσωπική αίσθηση της ροής του χρόνου όπως αυτός βιώνεται πραγματικά, συνεχόμενα.
Τα παραπάνω, αποτελούν την επιφάνεια της τζαζ, αναφέρονται στην τεχνική και προέρχονται από δυο στοιχεία: την άμεση έκφραση και τον αυτοσχεδιασμό. Χωρίς αυτά θα ήταν δύσκολο να περιγράψω οτιδήποτε, καθώς συνεχώς εξυπηρετούνται και προκαλούν την αρμονική και εκτελεστική συνέχεια. Αυτά τα δύο στοιχεία σε συνδυασμό ήταν που διαμόρφωσαν, μέσα από αρκετά στάδια, την τζαζ. Ακριβώς επειδή η τζαζ προσπάθησε να περιγράψει το συναίσθημα άμεσα και αυθόρμητα, αναγκάστηκε να εφεύρει τα παραπάνω μουσικά εργαλεία. Είναι μια εποχή που ο κόσμος σε γενικότερο επίπεδο στρέφεται προς την εσωτερικότητα του ατόμου και τον πριμιτιβισμό [5]. Την άμεση έκφραση τη συναντάμε και στην τέχνη των αρχών του 20ου αιώνα ως κυρίαρχο στοιχείο [6]. Οι μουσικές φράσεις χαρακτηρίζονται από μια στιγμιαία εκφραστικότητα. Ακολουθούν τον παλμό που αναπτύσσεται εκείνη ακριβώς τη στιγμή και όχι κάτι απόλυτα προσχεδιασμένο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι μουσικοί της τζαζ δεν προσχεδιάζουν τις συναυλίες [7], απλώς επαφίονται στην ικανότητα του αυτοσχεδιαστή να αφουγκράζεται ή να απελευθερώνεται πάνω στη σκηνή. Αυτό που κατά βάση εξασκούν οι μουσικοί της τζαζ είναι η ικανότητα τους να περιγράφουν (εντός μιας μουσικής φόρμας τις περισσότερες φορές, όχι πάντα) το βίωμα τους μουσικά. Από την εποχή του Coltrane, η τζαζ κάνει μια στροφή ακόμα προς τον πριμιτιβισμό. Ο Coltrane εισάγει ξανά [8] το θρησκευτικό στοιχείο, σε μια προσπάθεια να εντοπίσει αυτό το συναίσθημα και να το περιγράψει. Από εκεί και ύστερα έχουμε έναν νέο τύπο αυτοσχεδιασμού , όπου πλέον ακόμη και η φόρμα είναι αφηρημένη. Να γιατί χρειάζεται ένας βαθμός αυτοματοποίησης της τεχνικής: για να είναι ελεύθερος ο μουσικός να στρέψει τα φώτα εντός του και να αυτοσχεδιάσει.
Κάνοντας λόγο για αυτοσχεδιασμό, θα πρέπει να αναφέρω πως πολλοί μεγάλοι κλασικοί συνθέτες αυτοσχεδίαζαν, Bach, Mozart, Beethoven, ο Shostakovich μάλιστα εργαζόταν ως πιανίστας σε θέατρα καθώς εκείνη την εποχή η μουσική υπόκρουση μιας θεατρικής παράστασης δινόταν από ένα πιάνο που αυτοσχεδίαζε. Αφενός όμως, σε καμία περίπτωση δεν αυτοσχεδίαζαν στην έκταση της τζαζ και αφετέρου δεν αυτοσχεδίαζαν με τον ίδιο σκοπό και τρόπο (πόσο μάλλον σπιριτουαλιστικά, βλ. αναφορά στον Coltrane). Άλλωστε, μπορούμε να πούμε πως η τζαζ ήρθε κατά κάποιον τρόπο να απελευθερώσει την κλασική μουσική από τα δεσμά της λυρικότητας. Η δεύτερη, στις αρχές του 20oυ αιώνα άρχισε να γίνεται περισσότερο αφηρημένη, απομακρυνόμενη από την λυρικότητα και υιοθετώντας όλο και περισσότερο μηχανικές τεχνικές σύνθεσης. Προφανώς αυτή η απομάκρυνση έχει καλλιτεχνική αξία, αλλά είναι άλλης τάξης [9]. Έτσι, η τζαζ άρχισε να εξερευνά νέους τρόπους προσέγγισης της λυρικότητας και αποδέσμευσε την κλασική προς τις νέες τάσεις. Η λυρικότητα παίζει έναν ρόλο αντίστοιχο της μορφής (του συγκεκριμένου) για τη ζωγραφική, είναι η μουσικότητα που χαράσσεται στη μνήμη μας και προκαλεί τάσεις συναισθηματικής διέγερσης, εν τέλει μας δίνει τα όρια του οικείου. Ο άνθρωπος ταλανίζεται μεταξύ του οικείου και του αγνώστου [10]. Αυτό το άγνωστο- το χάος, είναι το αντικείμενο της σύγχρονης τέχνης.
Στην αρχή του κειμένου έγινε αναφορά στην ανθρώπινη ομιλία και το πώς ένας αυτοσχεδιασμός προσπαθεί να τη μιμηθεί. Η ομιλία είναι κάτι που ο άνθρωπος το αποκτά καθώς μορφώνεται, δεν είναι δεδομένο, είναι ένα φαινόμενο υπεργεγονικό, συνδυάζει διαφορετικών τάξεων λειτουργίες σε ένα αποτέλεσμα: την ανθρώπινη επικοινωνία. Πράγματι, οι μουσικοί της τζαζ, καθώς παίζουν, φαίνεται να έχουν τη διάδραση μιας πραγματικής ομιλίας (σε πολλά σχήματα αυτό υποδηλώνεται με την μη κυρίαρχη θέση ενός οργάνου). Να ένας ακόμη λόγος για το οποίο η τζαζ προσπαθεί να είναι λυρική. Εδώ όμως προκύπτει ένα ακόμη ζήτημα και για εμένα το σημαντικότερο. Γνωρίζουμε πολύ καλά από την εμπειρία μας πως η ανθρώπινη ομιλία μπορεί να έχει αρκετές μορφές, μπορεί να είναι ομιλία ενός βρέφους, ή μπορεί να είναι ένα παραλήρημα, ή ένας εσωτερικός μονόλογος, και ακόμη πως το νόημα εξάγεται από ολόκληρη τη συντακτική λειτουργία της γλώσσας και όχι μόνο από την προφορά ή την ορθογραφία. Πώς λοιπόν ένας μουσικός της τζαζ θα μπορέσει μουσικά να διακρίνει τους τύπους ομιλιών και να δώσει στον αυτοσχεδιασμό του τη μορφή του λόγου; Πώς θα αποφύγει το μουσικό παραλήρημα, ή πώς θα κάνει την ομιλία του να ακουστεί ώριμη;
Αυτό είναι το στοίχημα της τζαζ.....
Παραπομπές
[1] "You’ve got to learn your instrument. Then, you practice, practice, practice. And then, when you finally get up there on the bandstand, forget all that and just wail." Ο Tσάρλυ Pάρκερ εδώ υπονοεί τον αυθορμητισμό, απαραίτητο στοιχείο του αυτοσχεδιασμού.
[2] Ένα απλό παράδειγμα για να γίνει φανερό, το ''all the things you are'' όπως το είδαν δυο διαφορετικοί μουσικοί σε δυο διαφορετικές περιόδους. Μπορούμε να πούμε ότι η τζαζ έχει φτιάξει τη δική της λογική, το δικό της σύστημα, έχει τη δικιά της ιστορικότητα. Κομμάτια όπως αυτό, τα λεγόμενα jazz standarts, έχουν πάνω 60 χρόνια μουσικής εξέλιξης. Είναι χαρακτηριστικό δε, το ότι στη δεύτερη εκτέλεση, ''λαμβάνει χώρα'' ένας μουσικός διάλογος μεταξύ κρουστών και κιθάρας, στοιχείο που θα αναφερθώ παρακάτω.[3]
(α) https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BF%CF%85%CE%AF%CE%BD%CE%B3%CE%BA
(β) https://en.wikipedia.org/wiki/Cross-beat
[4] Παραθέτω έναν σύνδεσμο, αν και πρόκειται για μια εξεζητημένη πληροφορία"Afro Blue" was the first jazz standard built upon a typical African 3:2 cross-rhythm, or hemiola.[1] The song begins with the bass repeatedly playing 6 cross-beats per each measure of 12/8, or 6 cross-beats per 4 main beats—6:4 (two cells of 3:2). The following example shows the original ostinato "Afro Blue" bass line. The slashed noteheads indicate the main beats (not bass notes), where you would normally tap your foot to "keep time."
''When John Coltrane covered "Afro Blue" in 1963, he inverted the metric hierarchy, interpreting the tune as a 3/4 jazz waltz with duple cross-beats superimposed (2:3). Originally a B♭ pentatonic blues, Coltrane expanded the harmonic structure of "Afro Blue."
[5] O 20oς αιώνας χαρακτηρίζεται από ένα άνοιγμα προς την ανθρωπολογία, από την ανθρωπολογία του Φρουντ (Τοτέμ και Ταμπού) και τη γλωσσολογία του Σωσσύρ μέχρι την Άγρια Σκέψη του Λεβί-Στρως. Υπάρχει μια γενική αναθεώρηση του πρωτόγονου στοιχείου και του ανιμισμού. Μια τάση προς έρευνα των στοιχείων που απαρτίζουν τον ανθρώπινο νου. Ακόμα και στην αισθητική έχουμε τις ίδιες τάσεις: o Picasso εμπνέεται από τις μάσκες αρχαίων φυλών, αλλά ακόμη πιο πριν ο Γκωγκέν θα γοητευθεί από τον πριμιτιβιστικό στοιχείο στης Αϊτής.
Πάμπλο Πικάσο, '' οι δεσποινιδες της Αβινιόν'' (1907)
Πωλ Γκωγκεν, ''Σκηνές από τη ζωη στην Αιτη'' (1891)
[6] Λέγεται πως ο Καντίνσκυ έτυχε να αντικρίσει έναν πίνακα που φιλοτεχνούσε ανάποδα, καθώς τον είχε τοποθετημένο στο πάτωμα του σπιτιού του , χωρίς να τον έχει ολοκληρώσει. Στην αρχή δε κατάλαβε ποιος πίνακας ήταν ακριβώς καθώς τον κοιτούσε ανάποδα. Αυτό όμως που κατάλαβε και συνέλαβε ήταν ότι ακόμα και τα άμορφα σχήματα μπορούν να παραγάγουν αισθήματα στους ανθρώπους. Tα χρωματισμένα σχήματα όπως αυτά δίνονται άμεσα, χωρίς να μεσολαβούνται από μορφές βρέθηκαν στο επίκεντρο της αισθητικής του.
(α) https://www.youtube.com/watch?v=T_IW1wLZhzE
(β) https://www.youtube.com/watch?v=_9oncyqXgzU
[8] Το θρησκευτικό στοιχείο υπήρχε εξ αρχής στην jazz, καθότι μιλάμε για μια παραδοσιακή μουσική επηρεασμένη από το gospel. Είναι μια μουσική που έχει τις βάσεις της στην αφρικανική παράδοση.https://www.youtube.com/watch?v=3dGamWaYcLg
Ο Coltrane αναφαιρεται σε κάτι πανανθρώπινο: My goal is to live the truly religious life and express it through my music. If you can live it, there's no problem about the music, because it's part of the whole thing.
[9] Βλ. σύγχρονη κλασική μουσική [10] Ο Νίτσε στο έργο του Η γέννηση της τραγωδίας μέσα από το πνεύμα της μουσικής θα περιγράψει αυτή τη σύγκρουση ως τη σύγκρουση του Απολλώνιου με το Διονυσιακό στοιχείο.
